شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: «زالاوا» به عنوان تنها فیلم ژانر وحشت جشنواره فجر امسال، وقتی که از ترس روی صندلی سینما میخکوب شده‌اید و چشم از پرده برنمی‌دارید، گاهی هم لبخند روی لب‌تان می‌نشاند و شما را به ملودرامی عاشقانه دعوت می‌کند. فیلمی که سفری بین ژانرهاست.

فیلمی که راوی اتفاقی است که باعث ترس مردم شده و رئیس پاسگاه تلاش می‌کند تا امنیت را به روستا بازگرداند. ایده این فیلم براساس مجموعه‌ای از حوادث واقعی شکل گرفته و پس از ارائه طرح آن در بازار سینمایی هنگ کنگ در سال ۲۰۱۹ موفق شد که جایزه ویژه خانه فیلم کره جنوبی را برنده شود. 

امیری اولین تجربه کارگردانی‌اش را با یک تیم تولید حرفه‌ای همراه بوده که این تیم کامل با بازیگران خوبی که دارد، کامل‌تر هم شده است؛ هدی زین‌العابدین به‌عنوان یکی از نادیده‌شده‌ترین زنان زیبای سینمای ایران بالأخره در نقشی که لیاقتش را دارد، دیده می‌شود و نوید پورفرج هم که در فیلم «مغزهای کوچک زنگ‌زده» ثابت کرد آینده درخشانی دارد، در قامت یک استوار جدی و متکبر ظاهر می‌شود و نقش اصلی فیلم را برعهده دارد.

سعید ایلانلو، مدرس و کارشناس سینما یکی از کسانی است که معتقد است این پازل خیره کننده در جشنواره سی‌ونهم یک پدیده خلق کرده است. «اولین فیلم ارسلان امیری در مقام کارگردان، بدون شک یکی از پدیده‌های جشنواره امسال است. امیری هوشمندانه برای اولین فیلمش به سراغ موضوعی رفته که به‌رغم جذابیت فراوان، حداقل در سالیان اخیر کمتر به آن پرداخته شده است.»

به اعتقاد این فیلمساز، «زالاوا فیلمی قصه‌گوست که بدون ادا و اطوارهایی که معمولاً کارگردانان فیلم اولی دارند، داستانی سرراست را روایت می‌کند. در این فیلم، اولویت با قصه است و تمامی عناصر در خدمت داستان قرار دارند که این نکته یکی از مهم‌ترین دلایل اقبال تماشاگران نسبت به فیلم است اما برخلاف بسیاری از فیلم‌های صرفاً سرگرم کننده، فیلم دارای پیام است.  در داستان این فیلم نقد خرافه پرستی و باورهای غلط عامیانه در دستور کار فیلمساز قرار گرفته است.»

آن‌طور که ایلانلو گفته است «فیلم زالاوا دارای محاسنی است که به سادگی نمی‌توان از آنها گذر کرد. میزانسن‌های صحیح (البته کمی محتاطانه)، استفاده از لوکیشنی جذاب، موسیقی و طراحی صحنه مناسب و بازی‌های کم نقص در کنار داستان پرکشش فیلم موجب شده، تماشاگر با فیلم همراه شده و در نهایت نیز از دیدن آن احساس خوشایندی داشته باشد.»

به گفته این مدرس سینما، «استفاده از گویش کُردی در فضاسازی و واقع‌نمایی فیلم نقش اساسی دارد. انتخاب «نوید پورفرج» که علاقه‌مندان به سینما، نقش آفرینی او را در فیلم «مغزهای کوچک زنگ زده» به خاطر دارند، تصمیم دقیقی از سوی کارگردان است. چهره به ظاهر سرد و خشن او و تضادی که در عکس‌العمل‌هایش در لحظات رمانتیک فیلم حادث می‌شود، جذابیت‌های داستان را افزایش می‌دهد. انتخابی که خشونت و تکبرش به خوبی تجسمی از یک نظامی دوران قبل از انقلاب را تداعی می‌کند و شخصیت او را درفیلم کاملاً باور پذیر می‌سازد.»

این انتخاب در مورد هدی زین العابدین به گونه‌ای دیگر رقم خورده است. به اعتقاد ایلانلو، «در نقش مقابل نوید پورفرج، هدی زین العابدین بازیگر با استعدادی است که تابه‌حال به حق خود در سینمای ایران نرسیده و در این فیلم یکی از بهترین بازی‌های خود را به نمایش می‌گذارد. ادای گویش کُردی توسط او به بهترین شکل انجام شده و از چشمان نافذش در بازی بدون کلام، بیشترین بهره را برده است.»

این کارشناس سینما اضافه می‌کند: «شاید چشمگیرترین بازی فیلم متعلق است به پوریا رحیمی سام در نقش جن‌گیر که به نظر من یکی از روان‌ترین بازی‌های فیلم‌های این جشنواره را ارائه کرده است. سایر بازیگران که عمدتاً بومی و از اهالی کردستان هستند نیز کاملاً در نقش خود جا افتاده‌اند که این نکته نشان از هدایت درست کارگردان دارد.»

به اعتقاد ایلانلو، «زالاوا با همه نقاط مثبتش، داستان لاغری دارد به طوری که با وجود قابلیت‌های سوژه خوب فیلم، به داستان‌های فرعی زیاد پرداخته نشده و فیلم‌نامه از عمق لازم برخوردار نیست. به عبارتی فیلم‌نامه موجود برای تولید یک فیلم‌نامه سینمایی تمام عیار، ناکافی به نظر می‌رسد و این موضوع در دقایقی از فیلم، مثل سکانس درگیری مردم با استوار در مقابل خانه بهداشت و همچنین صحنه قبل از خواب استوار در پاسگاه بیشتر نمایان است.»

زالاوا یک فیلم وحشت است که بدش نمی‌آید به عاشقانه‌ای تراژدیک یا درامی تاریخی هم تبدیل شود، موضوعی که نقطه ضعفی برای فیلم می‌شود. آن‌طور که ایلانلو گفته است «یکی از مشکلات اساسی فیلم همین است که تکلیفش در مورد ژانر مشخص نیست. فیلمی که می‌بینیم دقایقی در ژانر وحشت قرار می‌گیرد، دقایقی ملودرامی عاشقانه می‌شود و حتی در مواردی هم لبخند بر روی لب مخاطب می‌نشاند. این موضوع باعث شده پردازش و رعایت الگوهای ژانری به خوبی صورت نگیرد و برای مخاطب سردرگمی بوجود بیاورد».

سردرگمی که البته فیلمبردار آن را تکمیل کرده است، به گفته ایلانلو «یکی از حسرت‌های این فیلم خوب، ریسک پذیر نبودن فیلمبردار است که با وجود داشتن لوکیشن بکر منطقه می‌توانست نماهای خلاقانه‌تری را به تصویر بکشد ولی ظاهراً در دامن احتیاط بیش از حد کارگردان محدود شده است.»

این کارشناس سینما در جمع‌بندی نقد خود درباره «زالاوا» معتقد است که این فیلم برای ارسلان امیری نمره قبولی و حتی ممتاز را به ارمغان داشته است. یک فیلم به اصطلاح شسته و رفته که نوید حضور یک کارگردان کاربلد و با آتیه را در آینده سینمای ایران می‌دهد.

تجربه‌ای که به اعتقاد سید مهدی میرغیاثی، فیلمساز و مدرس دانشکده «دین و رسانه» با پرداختن به فضاهای ناشناخته از سوی امیری رقم خورده و اصولاً یکی از جذابیت‌های سینما پرداختن به همین فضاهای ناشناخته است. ارتباط با ماورا و احساس کردن موجوداتی که به چشم دیده نمی‌شوند و همیشه درباره آنها صحبت می‌شود، همیشه دست‌مایه‌های خوبی برای سوژه‌های سینمایی هستند.»

این فیلمساز با اشاره به چالش‌های وجود یا عدم وجود جن، می‌گوید: «بارها در زندگی روزمره خودمان درباره موضوعی به نام «جن» که موجودی ناشناخته و پر رمز و رازی بوده، صحبت شده. مادربزرگ‌ها و قدیمی‌ترها هم در این باره صحبت‌هایی داشتند و حتی بعضی ها ادعا می‌کردند که این موجود را دیده‌اند یا بعضی‌ها از شکل و نوع آن و ترس دیدنش نقل قول کرده‌اند اما موضوع جن یک مقوله پیچیده و مبهم است. هنوز هم همه اذعان دارند وجود جن واقعی است که در قرآن هم به آن اشاره شده اما چگونگی دستیابی به آن در حیطه رمز و راز و از فکر و توان مردم عادی خارج است و به همین دلیل هم این موضوع در «زالاوا» دست‌مایه فیلمساز قرار گرفته تا بخشی از آسیب‌های خرافات و خرافه‌پروری این مقوله را نقد کند.

به اعتقاد این مدرس سینما، «فیلمساز فیلم درستی خلق کرده به این معنا که عناصر فیلم‌نامه، درست در جای خود قرار دارد، شخصیت‌ها به اندازۀ تعریف شده، پر و بال می‌گیرند و رشد می‌کنند، تعلیق‌ها در فیلم‌نامه بسیار خوب و به جا استفاده می‌شود، همچنین کاشت‌ها به موقع کاشته و برداشته می‌شود».

میرغیاثی به نمونه‌ای از این کاشت‌های به موقع اشاره می‌کند و می‌گوید: «در سکانس‌های ابتدایی فیلم می‌بینیم سرباز در کوچه راه می‌رود و روستاییان، داس‌هایی را در کوچه‌ها و جلوی در خانه‌های خود برای دور کردن جن آویزان کرده‌اند، این یک کاشتی است که در یک جایی از فیلم در سکانس‌های بعدی و ترسناک فیلم نمود بیشتری پیدا می‌کند».

همه این نگاه‌های دقیق در فیلم‌نامه باعث شده که به اعتقاد میرغیاثی، «فیلم‌نامه حفره عظیمی نداشته باشد که باعث ایجاد سؤال در ذهن مخاطب شود و اجزای آن درست چیده شده و قصه، حرف خود را در همان ابعادی که باید بزند به خوبی به تصویر می‌کشد.»

این کارشناس سینما، روند این فیلم را منطقی می‌داند و به یکی از آسیب‌های مورد ابتلای سینمای ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: «در حالی که بیشتر فیلم‌های سینمای ایران به سمت قصه‌گویی نمی‌روند و با بیان حرف‌های قلمبه‌سلمبه و سکانس های عجیب و غریب که کنار هم چفت‌وبست نمی‌شود، باعث سردرگمی و تعجب بیننده، پایان‌های غیرمنطقی، غافلگیرکننده و بهت برانگیز می‌شوند، «زالاوا» از این آسیب‌ها به دور است و جهان داستانی‌ای را خلق می‌کند که در آن ۹۰ دقیقه زندگی می‌کنیم و بعد از آن بیرون می‌آییم که این نقطه قوت فیلم، وام‌دار فیلم‌نامه خوب است.»

اما فیلم‌نامه درست با کار درست کارگردان تکمیل شده است. به گفته میرغیاثی، «کارگردان حداقل‌های کارگردانی را رعایت کرده. گرچه فیلم از ابعاد سینمایی خاصی برخوردار نیست و بیان تصویری خیلی خوبی از جمله قاب‌بندی‌ها، حرکت‌های دوربین و یا نماهایی که دارای حرف و بار معنایی باشند ندارد ولی قصه را بدون هیچ‌گونه ادعا و تکلفی روایت می‌کند.»

این کارشناس سینما، کارگردانی فیلم را دارای هماهنگی با بازیگران، صحنه، محتوا و پیام فیلم عنوان می‌کند و معتقد است که این فیلم در تدوین خوب عمل کرده و اضافاتی در آن نمی بینیم گرچه شاید مثلاً دوست داشتیم که بخش هایی از فیلم گسترده می‌شد اما پلان‌ها خوب چیده شده است که ناشی از تجربه کارگردان و اهمیت دادن به زمان مخاطب سینماست.

آن‌طور که این مدرس سینما گفته است، «این فیلم به گونه‌ای نمایش داده می‌شود که بیننده با تردید درباره حضور جن وارد فیلم می‌شود و با همان تردید خارج می‌شود. فیلم درصدد بیان علمی نیست و حرف و حدیث‌هایی را به زیبایی به تصویر می‌کشد که مردم در رابطه با مقوله جن بیان می‌کنند. به طوری که در پایان فیلم، مرد جن‌گیر که به روش خودش جن را از بدنش خارج می‌کند، ما متوجه نمی‌شویم که این کار درست بوده یا نه؟ آیا جن‌گیر توانست جن را بگیرد یا شارلاتان و کلاهبردار بود؟ جن بود یا نبود؟»

میرغیاثی معتقد است که در مجموع، این فیلم تناسب‌ها و اندازه‌ها را در همه ابعاد از جمله کارگردانی، بازیگری، تدوین، موسیقی، طراحی صحنه و سایر موارد رعایت می‌کند و ما مجموعه پازل‌هایی را می‌بینیم که به درستی در کنار هم قرار گرفته‌ است.