شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ محمد مهدی عنایت‌پور: از همان سال‌های بعد از جنگ تحمیلی بود که با اعزام کاروان‌های مردمی به مناطق عملیاتی و یادمان‌های شهدای دفاع مقدس، نام «راهیان نور» بر سر زبان‌ها افتاد و روایتگران دفاع مقدس که نام‌شان با سال‌های حماسه و خون پیوند خورده، به یکی از اضلاع مهم این حرکت فرهنگی تبدیل شدند.

محمد تقی ارزندی یکی از همان روایتگرانی است که در دو دهه گذشته علم روایتگری بر دوش گرفته و سال‌های حماسه و مردان آتش و خون را برای نسل جوان روایت می‌کند.

او که در هفده سالگی از رزمندگان جوان لشکر۱۷علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) بوده و سابقه ۳۶ ماه حضور در جبهه و عملیات‌هایی نظیر «کربلای۱» و «والفجر۸» را در کارنامه دارد، بعد از پایان دوران خدمت در سپاه قم نیز به روزهای جوانی خود وفادار ماند و از ۳۵ سالگی راوی جنگ شد و در یک دوره دوساله نیز دبیر مجمع راویان جهاد و مقاومت قم بوده است.

این راوی و پیشکسوت دفاع مقدس که سال‌ها در کاروان‌های راهیان نور با نسل جوان مأنوس بوده، یکی از ضعف‌های راویان دفاع مقدس را دوری از فضای مجازی می‌داند و بر این باور است که اگرچه نسل امروز، نسل دیجیتال و فضای مجازی است و با دنیای تصویر زندگی می‌کند اما زبان و شیوه‌های روایتگری تفاوت چندانی نکرده و راویان دفاع مقدس باید با شیوه‌های جدید آشنا شوند و متناسب با فضای ذهنی نسل امروز روایتگری کنند.

در این روزها که کاروان‌های راهیان‌نور قم در حال اعزام به مناطق عملیاتی جنوب کشور هستند، با محمد تقی ارزندی، پیشکسوت، روایتگر و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس درباره چالش‌های روایتگری برای نسل جدید و بررسی کارکردهای فرهنگی و تربیتی راهیان نور به گفت‌وگو نشستیم. ماحصل این گفت‌وگوی مفصل ۶۵ دقیقه‌ای را در ادامه می‌خوانید:

*به نظر شما برای تأثیرگذاری در نسل جوان از چه شیوه‌هایی در روایتگری باید استفاده کرد؟

امروز همان‌گونه که جنگ‌ها ترکیبی و چند وجهی شدند، مدل‌ روایتگری هم باید چند وجهی شود. ما باید بیشتر از ظرفیت هنر برای انتقال مفاهیم استفاده کنیم. شهید آوینی خیلی جلوتر از زمان خودش بود و این هنر را داشت که فلسفه، منطق، عرفان، تاریخ، هنر، جنگ و حماسه را درهم‌آمیخت و محتوایی به نام روایت فتح تولید کرد که هم برای یک فیلسوف جذاب بود و هم برای یک کشاورز ساده.

از طرفی، محتوای دوران دفاع مقدس را باید به صورت مختصر و مفید به نسل جدید عرضه کرد. در دهه‌های قبل یک فیلم دو ساعتی پخش می‌شد تا یک پیام را به مخاطب منتقل کند اما نسل جدید، نسل کم‌حوصله و پرمشغله است و مثلاً می‌توان محتوای یک پیام را در قالب انتشار یک تصویر به نسل جدید انتقال داد.

*به نظر شما مجموعه «روایت‌ فتح» هنوز هم اثرگذار است؟

بدون تردید شهید آوینی بهترین روایتگر تاریخ دفاع مقدس است، روایت‌های او فوق‌العاده اثرگذار است و تاریخ انقضا ندارد. هم به لحاظ فرم و شیوه روایتگری و هم به لحاظ محتوا که برگرفته از معارف دین و روایات و قرآن است.

امروز اگر همان کلمات و صدای شهید آوینی در مجموعه «روایت فتح» را روی محتوای مرتبط با مقاومت غزه تدوین کنید، گویی آقا سید مرتضی در حال روایتگری برای مقاومت غزه است و این نشان‌دهنده زنده بودن و تأثیر روایت‌های اوست.

*چه جاذبه‌ای در روایتگری وجود دارد که باعث شده در همه این سال‌ها روایتگر بمانید؟

اساساً وقتی هر جنگی به پایان می‌رسد، پیوست‌های متعدد فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، منطقه‌ای و…دارد که یکی از مهمترین آنها تبیین چگونگی و چرایی وقوع جنگ برای نسل‌های بعدی است تا ماهیت جنگ را بدانند و قهرمانان واقعی را بشناسند و از دستاوردهای آن مراقبت کنند. لذا راویان عزیز دفاع مقدس خود را موظف می‌دانند که به رسالت خود عمل کنند.

*معمولاً روایتگری برای کدام از اقشار جامعه سخت‌تر است؟

دانش‌آموزان.

*از چه نظر؟

روایتگری برای دانش‌آموزان هم سخت است هم آسان. چون نیاز به ساده‌سازی مسائل جنگ وجود دارد و راویان بزرگواری در این زمینه موفق می‌شوند که علاوه بر ارتباط‌گیری با دانش‌آموزان بتوانند مفاهیم دفاع مقدس را ساده‌سازی کنند و قهرمانان دفاع مقدس را در قالب داستان‌های شیرین و جذاب معرفی کنند. اگرچه در این حوزه کمتر کار شده است.

*با توجه به اینکه شما سابقه دو دهه روایتگری دارید، چه تفاوتی در مخاطبان دیروز و امروز می‌بینید؟

نسل امروز، نسل دیجیتال و فضای مجازی است، با دنیای تصویر زندگی می‌کند ولی زبان روایت و شیوه روایت‌ها خیلی تفاوت نکرده است. ضرورت دارد راویان عزیز با شیوه‌های جدید آشنایی داشته باشند و با توجه به فضای ذهنی نسل امروز روایتگری کنند.

*شما به ضرورت تغییر شیوه‌های روایتگری اشاره کردید، روایتگران دفاع مقدس تا چه اندازه خود را در این زمینه به‌روز کرده‌اند؟

این موضوع بستگی به مجموعه‌های روایتگری دارد، بعضی از مجموعه‌های روایتگری و راویان عزیز موفقیت‌های خوبی کسب کرده‌اند و از شیوه‌های جدید استفاده می‌کنند و موفق هم هستند اما بخش دیگری که همچنان خود را به‌روز نکرده‌اند، باید اهتمام بیشتری در این زمینه داشته باشند.

*در این سال‌ها به هر اندازه که از دوران دفاع مقدس فاصله می‌گیریم، پرسش‌ها و شبهات جدیدی پیرامون دفاع مقدس مطرح می‌شود، آیا راویان دفاع مقدس به همین اندازه در پاسخگویی توانمند شده‌اند؟

طبیعتاً شبهات با روایت‌های دقیق، علمی و اقناعی خنثی می‌شود اما باید به این موضوع توجه داشت که اولاً کسانی شبهات را در داخل مطرح می‌کنند که در دوران دفاع مقدس حضور نداشتند و شناختی نسبت به دفاع مقدس ندارند، ثانیاً شبهات را بیگانگان در خارج از مرزها و در سطح گسترده با هدف کمرنگ کردن رشادت‌های ملت عزیز ایران و پوشش شکست‌های صدام و حامیان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای او مطرح می‌کنند تا بلکه بتوانند خود را از ظلم بزرگی که بر ملت ایران تحمیل کردند، خود را تطهیر کنند.

*بعضی‌ها معتقدند که نسل جدید قرابت کمتری با دوران دفاع مقدس دارد، از نظر شما چگونه می‌شود این نسل را با فرهنگ دفاع مقدس پیوند زد؟

اتفاقاً دفاع مقدس جذاب است مخصوصاً برای نسل جوان. نسل جدید ما تشنه حقایق است، اگر زیبایی‌های دفاع مقدس به طور صحیح و صادقانه عرضه شود، بهترین مشتریان آن نسل جوان هستند.

شما در تاریخ ایران چنین نسلی را پیدا نمی‌کنید که این‌گونه عاشق نسل پیشین خود باشد و به آنها عشق بورزد. الحمدلله نسل جدید نسل آگاه، مطالبه‌گر و پرسشگر است و دنبال فهم مسائل دفاع مقدس است.

همان‌طور که در دوره ظلمانی پهلوی و در دفاع مقدس، جوانان بودند که خط‌شکنی کردند امروز نیز نباید از این ظرفیت خلاق و مستعد غافل شویم و هویت ملی را باید در این نسل نهادینه کنیم که یکی از آنها همین برگزاری اردوهای راهیان نور است که موجب شناخت و تقویت مبانی فرهنگ دفاع مقدس می‌شود.

*آیا نسل جدید همان نگاه قدسی را که نسل‌های پیشین به دوران دفاع مقدس داشتند، به این رخداد مهم تاریخی دارد؟

گرایش به معنویت و امور قدسی امری فطری و خدادادی است، آثار معنویت دفاع مقدس در اردوهای راهیان نور به راحتی قابل درک است و همین نگاه در میان جوانان امروزی شهدایی مانند شهید محسن حججی تربیت می‌کند.

بسیاری از نوجوانان و جوانانی که در اردوهای راهیان‌نور حاضر شدند، شاید کمترین شناختی از دوران جنگ نداشتند اما وقتی با زندگی فرماندهان و شهدا آشنا و مأنوس شدند، متحول شدند.

*مخاطبان جوان راهیان نور بیشتر درباره کدام مسائل دوران دفاع مقدس پرسش می‌کنند؟

عمده سؤال‌ها شامل علل و عوامل آغاز جنگ تحمیلی، چگونگی انجام عملیات‌های بزرگ، معرفی و شناخت فرماندهان جنگ، علت تداوم جنگ، روند پایان جنگ، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ و چگونگی شناسایی شهدای مفقودالاثر و آمار و تعداد شهدا و مجروحین کل جنگ است.

*شبهات نسل جوان درباره دفاع مقدس را چطور می‌توان پاسخ داد؟

با ارائه روایت صحیح، منطقی، شورانگیز و حماسی براساس واقعیت‌های دفاع مقدس. ضمن اینکه از روش‌های نظیر داستان‌گویی، خاطره‌گویی و استفاده از فضای ذهنی و فکری نسل جوان هم می‌توان استفاده کرد.

*شما از جمله روایتگرانی هستید که در سال‌های اخیر در دانشگاه تحصیل کردید و در کنار نسل جوان درس خواندید. به نظر شما حضور راویان دفاع مقدس در دانشگاه تا چه اندازه می‌تواند در برقراری ارتباط با نسل جوان و روایتگری برای آنان مؤثر باشد؟

قطعاً مؤثر است، به دلیل اینکه دانشگاه در تربیت و بلوغ نسل امروز نقش مؤثری را بازی می‌کند و برای من، تجربه حضور در کلاس و هم‌نشینی و صحبت با نسل جوان تأثیر بسزایی در شناخت آنان داشت.

طبیعتاً پدر و مادری که حضور در دانشگاه را تجربه کرده‌، بهتر می‌تواند حرف فرزند دانشجو یا فارغ‌التحصیل خود را بهتر درک کند تا پدر و مادری که تحصیلات دانشگاهی ندارد. درباره راویان دفاع مقدس هم این موضوع صدق می‌کند و حضور و تحصیل آنان دانشگاه، نقش مؤثری در شناخت آنان از روحیه و افکار و مسائل مبتلابه نسل جدید دارد.

*از نظر شما یک راوی دفاع مقدس باید چه معیارهایی داشته باشد؟

اهل مطالعه باشد، جغرافیای دفاع مقدس را بشناسد، باید نوع ارتباط با مخاطب را بداند و توانایی انتقال محتوای درست و صحیح را داشته باشد.

ارتباط صمیمی با نسل امروز برقرار کند و با دغدغه جوانان آشنا باشد، ضمن اینکه نحوه بیان چه از نظر لحن و چه از نظر زبان بدن هر دو برای جوانان باعث ایجاد ارتباط و مؤانست می‌شود.

هرچه مخاطب به لحاظ عاطفی با راوی ارتباط همدلانه برقرار کند، به سرعت و به صورت عمیق پذیرای مطالب راوی خواهد شد.

*شما اشاره کردید که یک راوی دفاع مقدس باید اهل مطالعه باشد، آیا مراکز نظامی و مرتبط با حوزه جنگ اسناد و آمار و اطلاعات جنگ را در اختیار راویان قرار می‌دهند؟

برای کارهای پژوهشی و تحقیقاتی این همکاری را دارند و شخصاً تاکنون در این زمینه با مشکل و مانعی روبه‌رو نشدم.

*چرا راویان دفاع مقدس کمتر از ظرفیت فضای مجازی برای روایتگری استفاده می‌کنند؟ در حالی که از این طریق می‌توانند گستره مخاطب بیشتری را هم داشته باشند.

به دلیل اینکه عمده راویان ما نه با فضای مجازی آشنایی دارند و نه با آن مأنوس هستند. این موضوع واقعاً یکی از نقاط ضعف اکثر راویان دفاع مقدس است و همین ضعف بزرگ موجب بی‌اعتمادی و بی‌توجهی نسل جوان به راوی می‌شود.

در این حوزه باید با برگزاری کارگاه‌های سواد رسانه و فضای مجازی، راویان را با این فضا آشنا کنیم و آنان را برای فعالیت در فضای مجازی سوق دهیم.

*اصولا حرکت راهیان نور و روایتگری دفاع مقدس برای پرهیز از فراموشی و تحریف جنگ شکل گرفت اما آسیب‌هایی نیز در حوزه روایتگری مشاهده می‌شود که پیش‌تر نیز رهبر انقلاب در مورد آنها متذکر شده بودند، به نظر شما این آسیب‌ها را چطور می‌توان رفع کرد؟

از نظر بنده مهمترین چالش پیش رو در تحریف دفاع مقدس، کم‌گویی و زیاده‌گویی در روایت‌هاست. به این معنی که کم‌کاری نکنیم و لازمه یک روایت خوب، تحقیق و مطالعه است و از جهتی نیز مبالغه‌گویی نشود که شهدا را دور از دسترس جامعه قرار دهیم.

*منشأ این کم‌گویی و اغراق در بیان روایت در چیست؟

این موضوع به نبود دانش کافی و عدم تسلط به تاریخ دفاع مقدس برمی‌گردد.

*شاید یکی دیگر از آسیب‌هایی که در کار بعضی روایتگران دیده می‌شود، احساسی‌کردن بیش از اندازه و گریه‌گرفتن از مخاطب است. به نظر شما یک راوی چطور می‌تواند این شعار و شعور را پیوند بزند که هم در احساس مخاطب اثرگذار باشد و هم اندیشه ایثار و شهادت را در مخاطب نهادینه کند؟

احساس، حبابی بیش نیست، گذراست، عمرچندانی ندارد و تحول‌آفرین نیست. از نظر بنده، راوی موفق، کسی است که بتواند مانند شهید سید مرتضی آوینی، عشق و شور و معنویت و حماسه و اشک و روضه را پیوند بدهد و راویان ما باید سید شهیدان اهل قلم را الگوی خود قرار دهند.

*به نظر شما تا چه اندازه راویان دفاع مقدس می‌توانند در آشنایی نسل جوان با دوران دفاع مقدس تأثیرگذار باشند؟

به نظر من نقش اصلی را راویان به عهده دارند؛ منش، اخلاق و معنویت راوی در این زمینه تعیین‌کننده است.

*در این سال‌ها به موازات راویان پیشکسوت دفاع مقدس، نسلی از راویان جوان نیز تربیت شدند. به نظر شما راویانی که دوران جنگ را درک نکرده‌اند می‌توانند در حوزه روایتگری موفق و تأثیرگذار‌ باشند؟

به نظرم، همان‌طور که در عرصه فیلمسازی آثار دینی یک کارشناس مذهبی و تحصیلکرده حوزه‌های علمیه ناظر بر فیلمنامه و فیلمسازی کارگردان است، در روایتگری هم باید رزمندگان عزیز ناظر بر روایتگری راویان جوان باشند که هر دو در کنار هم، دو بال این مهم را تشکیل خواهند داد و موجب افزایش کیفیت روایتگری راوی جوان خواهد شد.

در عین حال اگر خود رزمنده راوی با مخاطب جوان توان تعامل و برقراری ارتباط داشته باشد، قطعاً گزینه بهتری از راوی جوان است.

*بعضی‌ از کارشناسان معتقدند راهیان نور در این سال‌ها کارکردهای تربیتی و فرهنگی و تحولی دهه هشتاد را ندارد، شما با این موضوع موافق هستید؟

نمی‌شود به طور مطلق این موضوع را تأیید کرد و پذیرفت، چون قطعاً هر عملی تأثیراتی حتی اندک دارد. ضمن اینکه ما در ۴۲ سال اخیر هیچ حرکت فرهنگی و تربیتی مانند راهیان نور نداشتیم که با این وسعت، تعداد مخاطبین و این محتوا تأثیرگذار باشد. در عین حال با توجه به هجمه‌های فرهنگی دشمن که از طرق مختلف مجازی و رسانه‌ای و ایجاد شبهه انجام می‌شود، باید راه‌های بهتری را برای مقابله با هجمه دشمن داشت و در کنار راهیان نور باید پیوست‌های فرهنگی دیگری را نیز در نظر گرفت.

*از نگاه برخی کارشناسان، راهیان نور در دهه ۸۰ که یکصد هزار زائر داشت به لحاظ تربیتی و فرهنگی از تأثیرگذاری بیشتری برخوردار بود تا امروز که شش میلیون زائر دارد. نظر شما درباره این دیدگاه چیست؟

شاید چنین باشد، دلیل عمده‌اش این است که با دنیای مخاطب جوان آشنا نیستیم، پس باید با فضای فکری جوانان امروز آشنا شویم تا متناسب با روحیه و فکر و دغدغه آنها روایتگری کنیم.

*بعضی‌ها مدعی هستند ارگانی‌شدن حرکت راهیان نور و فاصله‌گرفتن از مردمی‌یودن باعث تضعیف کارکردهای فرهنگی راهیان نور شد، شما با این موضوع موافقید؟

موافق نیستم، ضمن اینکه نقش‌آفرینی نهادهای متولی باعث ساماندهی بهتر حرکت راهیان نور شد.

*بعضی از کارشناسان فرهنگی معتقدند که باید از روایت‌های صرفاً جغرافیایی و نظامی جنگ فاصله گرفت و روایت‌های متفاوت و مؤثری از دفاع مقدس ارائه کرد، شما با این دیدگاه موافق هستید؟
خیر.

*چرا؟

چون معتقدم جغرافیا در جنگ همه چیز است، مگر بدون جغرافیا می‌توان جنگید که بدون جغرافیا بتوان روایت کرد؟ اگر جغرافیا از قیام امام حسین(ع) حذف شود، کمتر حرفی برای گفتن باقی می‌ماند.

جغرافیا فهم مخاطب را در درک سختی های دفاع مقدس افزایش می‌دهد. روایت جبهه‌های کردستان بدون جغرافیا معنایی ندارد و اتفاقاً زائر سختی سفر را تحمل می‌کند تا اروند را ببیند، طلائیه را ببیند، هور را ببیند.

*عده‌ای معتقدند که به جای راه‌اندازی کاروان‌های راهیان نور باید گلزارهای شهدا شهرها را آباد کرد یا برگزاری یادواره‌های شهدا را تقویت کرد، نظر شما در مورد این نگاه چیست؟

هرکدام به جای خود ارزشمند است اما کارکرد هر کدام متفاوت است، آن چیزی که مردم را به سمت سرزمین‌های نور می‌کشاند، روحیه سپاسگزاری و قدرشناسی از شهداست، ضمن اینکه دور شدن از فضای زندگی روزمره و حضور در محل وقایع بزرگ جنگی و مقتل شهیدان به فهم مخاطب کمک بسیار زیادی می‌کند.