شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ جواد بخشی: میراث فرهنگی، مجموعه‌ای از آثار باقی‌مانده از گذشتگان است که هویت، تاریخ و فرهنگ یک جامعه را نمایندگی می‌کند. مطابق تقسیم‌بندی یونسکو، این میراث شامل سه دسته‌ کلی می‌شود: میراث نامنقول (مانند بناهای تاریخی)، میراث منقول (مانند اشیای تاریخی) و میراث ناملموس (مانند آداب و رسوم).

در سال ۱۳۰۹ قانون حفظ آثار ملی در مجلس به تصویب رسید و به دنبال آن، ثبت آثار ملی از سال ۱۳۱۰ آغاز شد. در همین سال، حرم حضرت معصومه(س) و مقابر گنبد سبز با شماره‌های ۱۲۸ و ۱۲۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیدند. تا پایان دوره پهلوی اول، مسجد جامع قم، امامزاده علی‌بن‌جعفر(ع) و امامزاده ابراهیم(ع) نیز به این فهرست اضافه شدند.

در دوره پهلوی دوم فرایند ثبت آثار ملی ادامه یافت و در محدوده قم، آتشکده نویس، کاروانسرای پاسنگان، مجموعه چهل‌اختران، قلعه دختر و مسجد امام حسن عسکری(ع) در فهرست آثار ملی ثبت شدند. به این ترتیب، تا پایان حکومت پهلوی، تعداد آثار ثبت‌شده در قم به ده مورد رسید.

پس از انقلاب و در دهه شصت تنها مسجد صرم و کاروانسرای صدرآباد به فهرست آثار ملی قم اضافه شدند اما از اواسط دهه هفتاد، روند ثبت آثار سرعت گرفت. این فرایند با ثبت خانه امام خمینی(ره) و خانه ملاصدرا آغاز شد و با ثبت تیمچه بزرگ و مجموعه بازار قم ادامه پیدا کرد، تا جایی که شمار آثار ثبتی قم در سال ۱۴۰۴ به حدود چهارصد اثر رسید.

متأسفانه افزایش کمی آثار ثبتی در سال‌های اخیر، لزوماً باعث بهبود وضعیت کیفی آن‌ها نشده است. در سایه ضعف‌های حراستی و حفاظتی، تعدادی از همین آثار آسیب‌های جدی دیده و برخی از آن‌ها نظیر قلعه دختر (یکی از ده اثر ثبتی قم در دوره پهلوی) و مسجد صرم (نخستین اثر ثبت‌شده قم پس از انقلاب) به ‌طور کامل از بین رفته‌اند.

ثبت آثار منقول ملی را باید از جمله اقدامات مثبت پس از انقلاب دانست. هرچند قانون حفظ آثار ملی مصوب سال ۱۳۰۹، آثار منقول را نیز شامل می‌شد، اما نخستین موارد در سال ۱۳۹۴ ثبت شدند. در این سال، ریتون سفالی مکشوفه از قره‌تپه قمرود با شماره ۵ و قرآن‌های کوفی، سلجوقی و ایلخانی موزه آستانه حضرت معصومه (س) با شماره ۶، ۸ و ۱۰ در فهرست آثار منقول ملی به ثبت رسیدند.

فرایند ثبت آثار منقول ملی قم در سال‌های اخیر ادامه یافته است، اما ثبت کمتر از صد اثر، در حالی که به گفته مسئولان حدود پانزده هزار اثر تاریخی منقول در استان شناسایی شده، جای تأمل دارد. این رقم نشان می‌دهد راه‌اندازی یک موزه تخصصی باستان‌شناسی در قم، نه یک مطالبه لوکس، بلکه یک ضرورت علمی و فرهنگی است.

از دیگر اقدامات شایسته پس از انقلاب، ثبت میراث ناملموس ملی است که از سال ۱۳۸۶ با ثبت نوروز آغاز شد. قم نیز از سال ۱۳۸۹ با ثبت هنر خرمهره‌سازی وارد این عرصه شد و تاکنون بیش از پنجاه عنصر فرهنگی استان در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده‌اند که با توجه به ظرفیت‌های فرهنگی قم، این عدد می‌تواند بسیار بیشتر شود.

ثبت میراث فرهنگی قم در فهرست جهانی یونسکو نیز در سال‌های اخیر روندی رو به رشد داشته است. استان قم تاکنون دو اثر ثبت‌شده در این فهرست دارد: ایستگاه راه‌آهن قم به‌عنوان بخشی از راه‌آهن سراسری ایران (۱۴۰۰) و کاروانسرای دیر گچین در قالب پرونده‌ کاروانسراهای ایرانی (۱۴۰۲). این دو اثر، بیانگر جایگاه تاریخی و ارتباطی قم در مقیاس ملی و جهانی‌اند.

ثبت آثار فرهنگی اعم از نامنقول، منقول و ناملموس در ابعاد ملی و جهانی، تنها آغاز راه صیانت از میراث فرهنگی است. معرفی آثار به جامعه، حراست و حفاظت مداوم از آن‌ها و مرمت علمی و اصولی، مراحل حیاتی بعدی این مسیر هستند و در این میان مناسبت‌هایی نظیر هفته میراث فرهنگی، فرصتی مناسب است تا با معرفی آثار تاریخی، توجه‌ها به اهمیت حفاظت از آن‌ها جلب شود.

انتشار فهرست کامل آثار ملی استان در سایت اداره‌کل میراث فرهنگی، می‌تواند یکی از گام‌های عملی و مؤثر در این مسیر باشد؛ اقدامی که نه تنها هزینه زیادی ندارد، بلکه امکان مشارکت بیشتر علاقه‌مندان و پژوهشگران را فراهم می‌کند. تجربه کشورهای پیشرو نشان می‌دهد که وقتی جامعه به اطلاعات میراث خود دسترسی دارد، احساس تعلق و مسئولیت بیشتری نیز در قبال آن نشان می‌دهد؛ رویکردی که اگر در قم هم دنبال شود، می‌تواند به شکل‌گیری شبکه‌ای از حافظان داوطلب آثار فرهنگی منجر شود.