به گزارش «شهر بیست»، حجت‌الاسلام‌والمسلمین احمد واعظی؛ رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در اختتامیه همایش «حقوق بشر در رهیافت شرقی» که از سوی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و دانشگاه باقرالعلوم(ع) برگزار شد، گفت: حقوق بشری که در اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال ۱۹۴۸ به ثمر رسید خاستگاهش تحولات مدرنیته و ارزش‌هایی است که در سنت لیبرالیسم متبلور و برآمده از نگاه‌هایی است که تحولات مدرنیته ایجاد کرده است. بنابراین این حقوق بشر متداول غرب‌بنیاد است و تساهل و تسامح و خودمحوری و اومانیسم و … از جمله ویژگی‌های این حقوق بشر است.

واعظی با بیان اینکه این حقوق بشر مسلماً نقاط مثبت و وجوه ایجابی دارد، اضافه کرد: حقوق بشر فعلی و مرسوم یک گام رو به جلو در کنترل منازعات و دعواهای مذهبی در اروپا و یا بعد از جنگ‌های جهانی اول و دوم بود لذا گامی رو به پیشرفت بود ولی با وجود این وجوه مثبت دارای چالش و نقص‌های مهمی است. اول اینکه این حقوق بشر به شدت فردگرایانه است لذا نزاع تئوریک بین لیبرال‌های مدافع فردگرایی و کسانی که به اصالت جامعه اعتقاد دارند وجود دارد؛ مصالح و منافع اجتماعی نقش زیادی در محتوای حقوق بشر موجود ندارد و کاملاً فردگرایانه است.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) بیان کرد: نقص بعدی این است که این حقوق بشر مبتنی بر عقلانیت لیبرال است و شاکله و بنیان نظری آن اصول و ارزش‌های لیبرالی است و عقلانیت لیبرال بر آن تسلط دارد و عقلانیت‌های دینی و فلسفی غیرلیبرالی کاملا در آن غایب است و نه تنها این عقلانیت‌ها در محتوای حقوق بشر غربی غایب است بلکه نگاه تنقیصی و سلبی و طردگرایانه نسبت به این عقلانیت‌ها هم وجود دارد. به تعبیر دیگر بافت فرهنگی جوامع دیگر و نزاع‌های فلسفی شرقی مانند کنفسیوسی و بودایی و فرهنگ اسلامی و آموزه‌های حقوقی و فرهنگی جوامع شرقی تنها و تنها به دلیل عدم ناسازگاری با عقلانیت لیبرال غیر حقوق بشری و ضد حقوق بشری شناخته می‌شود.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) افزود: حقوق بشر غربی خود را مطلق پنداشته و همه نظامات حقوق بشری غیرغربی را طرد می‌کند لذا این نقص مهمی است؛ چالش دیگر اینکه این حقوق بشر ابزاری برای زورگویی و بسط هژمونی دولت‌های غربی قرار گرفته و چون نهادهای حامی این حقوق بشر در کشورهای غربی وآمریکایی است لذا سبب شده تا با این ابزار بتوانند به کشورهای دیگر لشکرکشی کنند و یا کشورهای دیگر را به نام حقوق بشر تحریم کنند و قدرت خود را به دیگران تحمیل کنند. این معیار دوگانه امر کاملا مشهودی در بحث حقوق بشر است.

وی تأکید کرد: در گزارشات سالانه حقوق بشری کاملا می‌بینیم کشورهایی که متحد غرب هستند ولو اینکه انواع حقوق بشر حتی دموکراسی و انتخابات نباشد کسی با آنان کاری ندارد ولی اگر کشوری این مسائل را داشته باشد ولی با آنان همسو نباشد مورد تحریم و فشار قرار می‌گیرد لذا حقوق بشر کنونی ابزاری برای بسط سلطه سیاسی و نظامی غرب شده است.

*نگاه تک بعدی حقوق بشر کنونی

واعظی ادامه داد: نقش دیگر این حقوق بشر آن است که نگاه تک بعدی به انسان دارد و انسان را فرد صاحب حقوق می‌شناسد و انسانیت را در بعد حقوقی او خلاصه می‌کند و از این منظر انسان یعنی صاحب حقوقی که ابعاد روحی و اخلاقی او نفی شده است لذا شاکله این نظام حقوقی بدون ملاحظه وجوه دیگر انسان است و صرفا نگاه تک بعدی وجود دارد.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با بیان اینکه ایده حقوق بشر شرقی به دنبال ارائه تصویری از حقوق بشر است که این چالش‌ها را نداشته باشد یعنی نه ابزاری برای بسط سلطه باشد و نه نگاه تک بعدی داشته باشد و مهمتر از همه اینکه ویژگی و ملاحظات فرهنگی و اجتماعی جوامع دیگر را بپذیرد، اظهار کرد: این حقوق بشر دنبال آن است که جوامع اسلامی، یهودیف مسیحیف بودیسم و کنفسیوس و … بتوانند بر یک مبنای حقوقی با همدیگر تعامل و ترابط داشته باشند و براساس وجوه مشترک نواقص حقوق بشر غرب بنیاد را اصلاح کنند.

*حقوق بشر شرقی؛ راهی برای رفع نواقص حقوق بشر غربی

واعظی افزود: گرچه ایده حقوق بشر شرقی دنبال رفع نواقص حقوق بشر مرسوم و کلاسیک است ولی پرسش این است که آیا چنین ایده‌ای، امکان تحقق دارد؟ به نظر می‌رسد در نگاه ابتدایی، شرق خاستگاه مهمترین ادیان بشری است و دین هم هویت جمعی‌ساز است؛ هر دینی برای پیروانش هویت جمعی ایجاد می‌کند زیرا مشتمل بر آداب و مناسک مشترک است. این هویت جمعی نظام ارزشی و سلوکی و اعتقادی پیروان یک دین را تفکیک می‌کند و از جهت سبک زندگی متمایز می‌شوند.

واعظی با بیان اینکه مسئله این است؛ دینی که خودش تکثر ایجاد و بین هویت جمعی پیروان دین خود با دیگران تمایز ایجاد می‌کند آیا می‌تواند ایده حقوق بشر شرقی را پیگیری کند، اظهار کرد: در مقام جواب باید بگوییم نقش عالمان هر دین و تفسیرکنندگان ادیان و فلسفه‌ها خیلی مهم است. واقعیت این است که هویت جمعی می‌تواند واگرا و تقابلی باشد و یا همگرا و تعاملی. عنصر تفسیر دین، تفسیر فلسفی اگر افراطی و بنیادگرایانه باشد باعث چالش بیشتر خواهد شد مثلا چرا در اروپای قرن هفدهم اینقدر منازعات و کشتارهای مهمی رخ داد زیرا تفسیر دینی تمایزگرا و تقابلی غلبه داشت و امروز هم در جوامع اسلامی چون تفاسیر بنیادگرایی و تکفیری از اسلام وجود دارد باعث اختلاف و جنگ شده است و میدان به تعامل با مذاهب زیرمجموعه اسلام هم نمی‌دهند چه رسد به ادیان دیگر.

*خطر بنیادگرایی دینی

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه قرائت واگرایانه، ناصواب و بنیادگرایانه از دین می‌تواند مانع تحقق ایده حقوق بشر شرقی شود، تصریح کرد: این رسالت عالمان دینی و طلایه‌داران مکاتب فلسفی است تا عناصر گفتمانی درون هر دین را بیابند و با مدد به آن، زمینه تعامل و همگرایی و وصول خطوط مشترک را اصطیاد کنیم. در آیه ۶۴ سوره آل عمران فرموده است؛ تعالوا الی کلمه سواء، یعنی حتی بین ادیان مضامین مشترکی وجود دارد که تعامل شکل بگیرد.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با طرح این پرسش که آیا در اندیشه اسلامی می‌توان دست روی مضامینی گذاشت که زمینه را برای تحقق حقوق بشر شرقی فراهم کند، گفت: اگر بخواهیم به حقوق بشر شرقی برسیم باید عالمان و نهادهای دانشی فرهنگ‌های مختلف شرقی و ادیان مختلف به دنبال برجسته‌سازی عناصر مشترک بروند که بنده به چند مورد اشاره می‌کنم؛ اولین آموزه برابر ذاتی انسان‌ها است؛ هم قرآن و هم روایات تصریح بر برابری ذاتی انسان‌ها دارند؛ قرآن در آیات متعدد همه بشر امروز با همه رنگ و نژاد و جغرافیا را فرزندان آدم و حوا و یک زن و مرد می‌داند و انسان‌ها را با همه تفاوت بنی آدم خطاب کرده است.

وی اضافه کرد: در روایت هم داریم که پیامبر(ص) فرمودند: الناس من عهد آدم الی یومنا هذا مثل …؛ انسان‌ها از زمان آدم تا کنون مانند دندانه‌های یک شانه هستند و هیچ عربی بر عجم و هیچ سفیدی بر سیاه برتری ندارد.

واعظی اضافه کرد: برابری ذاتی انسان یک ارزش اخلاقی حقوقی را روشن می‌کند و آن ارزش حقوقی برابر برای همه انسان‌ها است یعنی گزاره برابری ذاتی انسان‌ها مولد یک گزاره حقوقی ارزشی است و آن اینکه انسان‌ها ارزش و حقوق برابر دارند که می‌تواند مبنای حقوق بشر شرقی باشد. عنصر دیگر آموزه عدالت و قسط است که در قرآن بسیار مورد تاکید است. در آیه ۲۵ حدید فلسفه و هدف اجتماعی نزول وحی و بعثت انبیاء را برقراری قسط و عدل می‌شناسد.

وی افزود: عدالت آنقدر مهم است که قرآن حتی در موقعیت‌های خاص ناعادلانه، اجحاف و فضای دشمنی هم بر این موضوع تاکید دارد که رفتار شما باید عادلانه باشد. همچنین آموزه دیگر جدی‌گرفتن حقوق طبیعی در نظام حقوق اسلامی است؛ بنیان و اساس نظام حقوقی جوامع اسلامی مبتنی بر تشریع الهی است؛ شهید مطهری تفسیری عقل‌بنیان برای حقوق طبیعی تصویر کرد و جدی گرفتن حقوق طبیعی در کنار حقوق الهی می‌تواند مبنایی برای تدوین حقوق بشر جامع شرقی باشد.

رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم افزود: نگرش سنتی به فقه که کار فقیه را منحصر به استنباط احکام فرعی فردی و وظایف شرعی مکلف در نظر می‌گیرد ظرفیت زیادی برای تعاملات همگرایانه ندارد ولی رویکرد فقه ولایی و حکومتی که امام خمینی(ره) بر آن اصرار دارد می‌تواند نقش خوبی در وحدت حقوقی بین ادیان و مکاتب و جوامع شرق ایجاد کند. چنین نگرشی به فقه زمینه مناسبی برای تعاملات داخلی و بین‌المللی فراهم خواهد کرد لذا امام بر دخالت زمان و مکان در اجتهاد و حکم حکومتی تأکید داشتند.