شهر بیست/ سرویس فرهنگی _ محمد مهدی عنایت‌پور: لقبش عش آل محمد است و در توصیفش گفته‌اند دری از بهشت به روی مردمش باز می‌شود. تا سال‌ها کوچک‌ترین استان کشور بود اما بزرگ‌ترین قدم‌ها را برای سربلندی این سرزمین برداشته بود. از مشروطه تا انقلاب اسلامی و حتی بعد از آن، در دفاع مقدس و حتی سال‌های اخیر همیشه نقشی تعیین کننده داشته است. نامش با چادر عجین شده بود و مرزهایش مبدأیی بود برای کسانی که خود را ملزم به رعایت حد و مرزهای حجاب می‌کردند اما حالا به نظر می‌رسد که چیزی عوض شده است. امروز در همان شهری که نرسیده به عوارضی‌هایش چادر بر سر می‌کردند، پوشش تعریف دیگری پیدا کرده است.

این روزها که در قم قدم می‌زنی و به خیابان‌ها و بازارها و مراکز خرید و فست‌فودها می‌روی، کمتر شباهتی با گذشته خود دارد. پاچه‌های تنگ، مانتوهای جلو باز، شال‌های شُل و گردن‌های باز و چهره‌های آرایش‌کرده‌ای که شاید به اجبار همراه چادر شده است، چشمان هر رهگذری را به خود جلب می‌کند.

شهری که از آن به عنوان خاستگاه انقلاب اسلامی یاد می‌شود و در تمام سالیان حکومت «پهلوی پدر و پسر» تسلیم پذیرش مظاهر تجددخواهی یا مدرنیسم نشد، حالا چند سالی می‌شود که دست خوش تغییرات ساختاری و هویتی شده است.

این روزها مدرنیته شدن هم از سر و روی ساختمان‌های تازه‌ساز با معماری‌های چشم‌نواز رومی‌ می‌بارد و هم شکل و شمایل بدنه اجتماعی شهر را دگرگون کرده است.

موضوعی که از نگاه رهبر انقلاب هم پنهان نمانده؛ حجت الاسلام والمسلمین محمدی عراقی ۲۰ آذرماه در همایش «آمران معروف و نهی از منکر» که در سالن اجتماعات اداره کل تبلیغات اسلامی قم برگزار شد، بیان می‌کند: «رهبر انقلاب از وضعیت فرهنگی قم ابراز نگرانی کردند. ایشان وقتی برای زیارت به مسجد مقدس جمکران می‌رفتند، می‌فرمود: وضعیت بازارها و خیابان‌های قم نسبت به گذشته تغییر کرده است».

دختران کوچکی که یک دهه قبل دست در دست مادران چادری خود داشتند و در دل خانواده‌های مذهبی و معتقد تربیت شدند، امروز به نوجوانان و جوانانی تبدیل شدند که پوشش بعضی از آنان، کمتر شباهتی به پوشش مادران خود دارد.

موضوعی که دادستان قم در روز جمعه دهم آبان‌ماه و در نشست «اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه با رئیس‌کل دادگستری قم» به آن اشاره و اذعان می‌کند: «متأسفانه در برخی موارد ناهنجارهای فرهنگی و بی‌حجابی به خانواده‌های مذهبی ورود پیداکرده که علت گرایش برخی دختران به بی‌حجابی، تغذیه فکری نامناسب از طریق فضای مجازی و دیگر رسانه‌های مسموم است».

دغدغه موضوع حجاب دختران قم این روزها از تریبون‌های مختلف سیاسی و فرهنگی شهر به گوش می‌رسد و در حالی که در بعضی از تریبون‌ها، از دست‌های پشت پرده و سازماندهی شدن گروه‌هایی برای ترویج بدحجابی در قم گفته می‌شود، سرهنگ مهرداد حاجی‌زاده، معاون اجتماعی فرماندهی انتظامی استان قم، ۲۹ مهرماه در مصاحبه‌ای عنوان می‌کند: «ترویج بدحجابی در قم سازمان یافته نیست و تاکنون موردی در این خصوص به نیروی انتظامی اعلام نشده‌است. بی حجابی در شهر مقدس قم وجود ندارد ولی موارد بدحجابی در این شهر دیده می‌شود که ریشه در مسائل اجتماعی و فرهنگی دارد».

شهری که شاید نام آن را بیش از آنکه به سوهان و فرش بشناسند، با «حوزه علمیه» و «مذهبی بودن» و «محجبه بودن بانوان و دخترانش» به یاد می‌آوردند، حالا با رویش نسل‌های جدید و به ویژه با میدان‌داری هفتادی‌ها و هشتادی‌ها کمی متفاوت‌تر از گذشته اصیل خود شده است.

یک دختر ۲۷ ساله‌ که در این شهر زندگی می‌کند و با وجود اینکه پوشش چادر دارد، می‌گوید: «من یه چادری هستم که مانتو کوتاه و ساپورت می‌پوشم و آرایش هم می‌کنم، چه اشکالی داره یه چادری اینطوری بگرده. توی جامعه‌ای که چیزی مثل گشت ارشاد وجود داره و آدم نمی‌تونه تیپی رو که دوس داره بزنه، آدم اینجوری هم چادر سر می‌کنه، هم تیپی رو که دوس داره می‌زنه و به نظر من هیچ ایرادی نداره».

دختر جوان ۱۸ ساله دیگری که چند کتاب در دست دارد و مقابل یک کتابفروشی در خیابان صفائیه ایستاده، درباره دلایل انتخاب چادری بودنش می‌گوید: «من خانواده مذهبی دارم و هر دو نوع پوشش را تجربه کردم، هم چادری بودم و هم مانتویی، پدرم به من و خواهرانم اصرار نمی‌کرد باید چادری باشید، ما را آزاد گذاشت و خودمان پوشش چادر را انتخاب کردیم».

این دختر جوان درباره تمایل دوستان هم‌سن‌وساله خودش به حجاب و به ویژه چادر، می‌گوید: «بیشتر دوستانم بخاطر خانواده چادر سر می‌کنند، برخی چادر ندارند و عده‌ای هم با اعتقاد قلبی چادر را انتخاب کرده‌ند.»

او البته با تأکید بیشتری از علاقه خود به چادر و سودمند بودن حریم این پوشش برای خود در محیط اجتماعی می‌گوید و اضافه می‌کند: «من بخاطر چادری بودن حتی از سوی بعضی از دوستانم سرزنش و طرد هم شدم و به من گفتند چادرت را بنداز. بعضی دوستانم بخاطر جو روانی منفی که وجود دارد، حجاب را انتخاب نمی‌کنند».

این دختر جوان البته از گرانی قیمت چادر و نبود مانتوهای مناسب هم گلایه می‌کند و می‌گوید: «یک چادر معمولی ۳۰۰ هزار تومان و قیمت روسری و مانتوی مناسب زیر چادر بسیار گران شده است. من برای عید می‌خواستم مانتوی مناسب بخرم، کل صفائیه، بلوارامین و زنبیل آباد را زیر پا گذاشتم اما مانتوی مناسب پیدا نکردم. به لحاظ اقتصادی و تنوع مدل‌ها، دختران چادری حمایت نمی‌شوند».

*گذر از سنت به مدرنیته

سرعت و سیر تغییرات فرهنگی و اجتماعی چند سال اخیر در قم از چشم کسی پنهان نمانده. حجت‌الاسلام والمسلمین مهراب صادق‌نیا، دکترای جامعه شناسی‌فرهنگ از دانشگاه علامه طباطبایی و عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذهب، می‌گوید: «من نیز این تغییر را هم حس می‌کنم و هم تأیید، ما هرچه به روزگار امروز نزدیک‌تر شدیم، وضعیت پوشش در جامعه ما متفاوت‌ شده و در شهری مثل قم هم به چشم می آید اما نباید این مسئله را نشانی بر سکولاریسم یا غیردینی شدن جامعه بدانیم.»

به گفته صادق‌نیا، «نمی‌توان نتیجه گرفت چون کم حجابی بیشتر از گذشته شده، پس جامعه قم به سمت غیردینی‌تر حرکت می‌کند، این موضوع، احتمالاً برمی‌گردد به گذر از سنت و ورود به جامعه مدرن. در این وضعیت، «بدگمانی به سنت و نسل‌های قبل» و «فردگرایی» رشد می‌کند و باعث انتخاب پوشش متفاوت جوانان نسبت به نسل‌های قبل می‌شود اما این تفاوت لزوماً به معنای بی‌دینی یا کم دینی نیست.»

او همچنین معتقد است: «بعضی از جوانان تصور می‌کنند با اجبار و اصرار بعضی به رعایت کردن یک نوع پوشش خاص، حریم خصوصی آنها تصرف شده، به همین دلیل شاید به دنبال فرصتی هستند تا با پوشش متفاوت، اعتراض خود را به چیزی که فکر می کنند به آنها تحمیل شده، نشان دهند».

این جامعه‌شناس با اذعان به اینکه نمی‌توان حجاب را بدون توجه به صنعت مدلینگ تصور کرد، می‌گوید: «امروز صنعت مد و مدلینگ از طریق فضای مجازی برای دختران به نمایش می‌آید و می‌تواند فرهنگ پوشش را هم تغییر دهد. الگوهای دختران دهه هفتاد و هشتاد، بازیگران هالیوود یا سینماگران داخلی هستند، بنابراین نمی‌توان انتظار داشت مثل مادران خود پوشش را رعایت کنند».

این استاد حوزه و دانشگاه در رابطه با نقش شبکه‌های اجتماعی در تغییر نگاه جوانان به پوشش، می‌گوید: «مدیریت فرهنگی در گذشته ساده‌تر بود و امروز دشوارتر شده؛ فضای مجازی باعث شده خلاقیت فرهنگی نسل جدید بالاتر برود در حالی که متولیان فرهنگی و والدین این امکان را ندارند که مثل قبل کنترل کنند».

صادق‌نیا همچنین درباره اینکه گفته می‌شود بدحجابی در قم سازماندهی شده است، معتقد است: «ما نمی‌توانیم بگوییم گروهی در یک اتاق در بسته نشسته‌اند و در حال تصمیم گیری برای قم هستند ولی می‌توانیم بگوییم گروهی هستند از پیدایش این وضعیت در قم استقبال می‌کنند. ما با ادبیات علم سروکار داریم و نمی‌توانیم تصورات خود را القا کنیم».

این جامعه‌شناس با اعتقاد به اینکه موضوع حجاب را نباید به صورت یک مسئله جزئی در قم نگاه کرد، زیرا مجموعه‌ مسائلی وجود دارد که بخشی از آن ربطی به کنشگران عادی ندارد، می‌گوید: «ما همه تصور می‌کنیم قم شهر مذهبی است ولی من به عنوان یک جامعه شناس، قم را به عنوان یک شهر مذهبی نمی‌بینم؛ مراکز خرید متنوع، سالن‌های آرایش خاص، ماشین‌های چند صد میلیونی، عروسی‌های مجلل، کافه‌ها و فست‌فودهای متعدد و زندگی آپارتمان نشینی از مظاهر مذهبی بودن نیست».

صادق‌نیا، یکی از دلایل مهم تغییر نظام فرهنگی و اجتماعی در قم را تغییر ساختارهای این شهر عنوان می‌کند و از «تلاش برای صنعتی شدن قم»، «ایجاد شهرک پردیسان با تنوع فرهنگی زیاد»، «وجود دانشگاه‌های متعدد و پذیرش دانشجو از سراسر کشور»، «نزدیک بودن قم به پایتخت و ورود سرریز جمعیتی از تهران» و «ورود سالانه میلیون‌ها زائر و مسافر به قم» به عنوان عواملی یاد می‌کند که هویت و فرهنگ قم را در سالیان اخیر دست خوش تغییر کرده است.

او همچنین با اذعان به اینکه نمادهای مذهبی قم تأثیر زیادی در بازسازی فرهنگ و هویت اصیل قم ندارند، می‌گوید: «حوزه‌های علمیه تا چه اندازه خود را در بازسازی فرهنگ قم، مسئول و سهیم دانسته است؟»

این جامعه‌شناس با تأکید بر اینکه خیلی آرزومندانه است که بگوییم قم یک شهر مذهبی است، در رابطه با اینکه باید چه اقدامی انجام داد تا نگاه جامعه به پوشش مثبت‌تر و معقول‌تر باشد، می‌گوید: «متغیرهای مزاحم اطراف حجاب را باید حذف کرد و دختران به جای اینکه حس کنند قوه قهریه، این پوشش را سر آنها می‌گذارد، باید تلاش کرد سودمندی چادر را برای خود احساس کنند و کارکرد آن را در زندگی خود ببینند و خودشان انتخاب کنند.»

*ناکارآمدی نظام آموزشی 

راه‌های نهادینه کردن باور حجاب در نسل جوان از جمله موضوعاتی محسوب می‌شود که سال‌هاست زیر نگاه مطالعاتی پژوهشگران دینی قرار گرفته است. فروغ نیلچی‌زاده، عضو هیئت مؤسس نهاد رهبری در دانشگاه‌ها و نویسنده مقالاتی با موضوع «حجاب»، یکی از راه‌های ترویج باور حجاب در نسل جدید را معرفی الگو می‌داند و می‌گوید: «افرادی از عالم مسیحت، یهود و سکولاریسم به سمت اسلام ناب آمده‌اند و ارزش های دینی را به ویژه ارزش حیا و حجاب را انتخاب کرده‌اند. ما باید این رهیافتگان به اسلام را به عنوان الگو در معرض نگاه و قضاوت و تعاملگری با نسل جدید قرار دهیم تا جوانان ما پاسخ‌ شبهات و چالش‌های خود را از کسانی بگیرند که سال‌ها در فضای بی‌بندوبار غرب زندگی کرده‌اند و حالا تجربه جدید ورود به اسلام را دارند».

نویسنده کتاب «روحیه پرسشگری در جوانان»، بر لزوم ایجاد بسترهایی برای پرسشگری و امکان تعامل‌گری نسل جوان در خانواده، مساجد، مدارس و دانشگاه‌ها تأکید می‌کند و بر این باور است که «شکل گرفتن جمع‌های خوب جوانانه در مراکز علمی و دینی مثل مساجد، دانشگاه‌ها و مدارس و حضور استادانی که هم زبان با نسل جدید هستند، برای پرسشگری و پاسخگویی به سؤالات آنان مفید است».

او با اشاره به نقش مهم خانواده‌ها در تربیت دینی فرزندان، موضوع «بازسازی روابط درون خانواده» را مطرح می‌کند و می‌گوید: «پدران و مادران نیازمند بازآموزی و بازسازی روابط با فرزندان هستند، امروز به جای سرزنش و طعنه زدن به فرزندان باید روابط معقولانه و با محبت با آنها داشت و پاسخگوی شبهات و سؤالات آنان شد».

نیلچی‌زاده در رابطه با اینکه چرا بعضی از دخترانی که در خانواده‌های مذهبی تربیت شده‌اند تمایلی به حجاب ندارند، می‌گوید: «علت این موضوع از هم گسیختگی روابط خانوادگی هست،خانواده‌ها تا چه اندازه برای فرزندان خود وقت می‌گذارند و تفریح سالم دارند یا کار علمی مشترک می کنند؛ بنده هر زمان بحث قانون رفاقت والدین با فرزندان را مطرح می‌کنم، والدین با تعجب می‌گویند ما توانایی رفاقت با فرزندان خود را نداریم، بنده هم می‌گویم در این صورت فرزندان خود را به گرگ‌های وحشی در فضای مجازی می‌سپارید که به دلیل تنهایی به دیگران پناه می‌برند».

این استاد حوزه و دانشگاه، سیستم آموزشی جاری در کشور را در تربیت دینی نسل جدید ناکارآمد می‌داند و می‌گوید: «آسیب مشترک همه این مجموعه‌های علمی، باسواد شدن نسل جدید است نه اهل فکر کردن آنها، برای همین هم نسل جدید هرقدر باسواد می‌شود، از اخلاق، ادب، علم و تواضع دورتر می‌شود، می‌خواهند مدرک بدست بیاورند نه قدرت درک».

به گفته نیلچی‌زاده، «آموزش و پرورش فعلی نه آموزش است نه پرورش و زمانی که دانش‌آموزان وارد فضای آکادمیک می‌شوند، به راحتی دچار فقدان هویت می‌شوند، موضوعی که در حوزه‌های علمیه خواهران و برادران هم وجود دارد.»

عضو هیئت مؤسس نهاد رهبری در دانشگاه‌ها اضافه می‌کند: «آیا به اندازه‌ای که حوزه‌های علمیه خواهران در سراسر کشور فعالیت می‌کند و طلبه و فارغ التحصیل دارد، مشکلات دختران و زنان جوان ما به دست این فارغ التحصیلان و اساتید حل شده است؟ آیا اصلاً دغدغه‌ای در این زمینه دارند یا جزو برنامه های جدی درسی آنها قرار دارد؟ هرگز این چنین نیست».

در روزهایی که ۲۶۵ هزار دانش آموز در پشت میز و نیمکت‌های چوبی مدارس قم تعلیم و تربیت می‌شوند و ۶۴ هزار دانشجو در دانشگاه‌های قم در حال تحصیل هستند، تاکنون پژوهش‌های میدانی و رسمی از میزان تمایل نسل نوجوان و جوان به پوشش و حجاب ارائه نشده است، اتفاقی که با وجود جذب بودجه‌های میلیاردی دولتی در بسیاری از پژوهشگاه‌ها و نهادهای فرهنگی قم جای سؤال دارد.