شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ جواد بخشی: «جان کارترایت» کشیش انگلیسی بود که با هدف مطالعه جهان، سفر پژوهشی خود را آغاز کرد و از طریق امپراتوری عثمانی وارد ایران صفوی شد. در سال ۱۶۰۰ میلادی (۹۷۹ خورشیدی)، در دوران شاه عباس اول، از شهر قم عبور کرد و مسیر خود را به سمت اصفهان ادامه داد. او مشاهدات خود را در سال ۱۶۱۱ میلادی در قالب سفرنامه‌ای با عنوان «سفرهای واعظ» منتشر کرد.

متن کامل سفرنامه کارترایت به فارسی ترجمه نشده، اما در این یادداشت، ترجمه مطالب مرتبط با شهر قم ارائه شده است. او در پایان این قسمت، قم را بخشی از محدوده پارت می‌داند و در ادامه توضیحات مفصلی درباره پارت‌ها ارائه می‌دهد. به نظر می‌رسد این برداشت او ناشی از شباهت نام قم و قومس و عدم تفکیک دقیق این دو منطقه از جانب ایشان باشد.

«از قزوین به سوی شهر بزرگ و پرجمعیت اصفهان حرکت کردیم. هر شب یا در یک روستای ایرانی اقامت می‌کردیم و یا در یک کاروانسرای نسبتاً خوب ساخته‌شده از سنگ که همه نیازهای ما و حیواناتمان در آن فراهم بود. معمولاً شش یا هفت نفر با هم سفر می‌کردیم؛ جمعیتی کافی به دلیل امنیت و آرامشی که ایرانیان در آن زمان در مقایسه با ترک‌ها داشتند. پس از گذشت شش روز، به قم رسیدیم؛ شهری بسیار کهن.»

«این شهر را بطلمیوس گوریانا نامیده و در گذشته بسیار بزرگ بوده است. ساکنانش به ما گفتند در اوج شکوفایی دو برابر قسطنطنیه وسعت داشته، اما در زمان تیمور لنگ ویران شده و از آن زمان تاکنون بدون بازسازی در ویرانی باقی مانده است. قزوین جایگاه تجارت و بازرگانی را از این شهر گرفت؛ شهری که روزگاری بسیار مهم و باشکوه شمرده می‌شد.»

«این شهر از نظر دسترسی به آب و سایر نیازهای حیاتی موقعیت مناسبی دارد؛ زیرا رودخانه‌ای پهناور از کنار آن می‌گذرد و پلی سنگی بر روی آن ساخته شده است. به محض گذشتن از این پل، وارد محدوده پارت شدیم؛ قلمرویی که روزگاری معروف بود، اما اکنون آن‌قدر با پارس درآمیخته شده که نام پارت به کلی میان مردم از یاد رفته است.»

«دو روز پس از ترک قم، به کاشان رسیدیم، یکی از شهرهای اصلی پارت و شهری بسیار مشهور و ثروتمند، هرچند که اورتلیوس و دیگران به آن اشاره‌ای نکرده‌اند. این شهر در یک دشت وسیع جای گرفته است و از آن‌جا که کوهی نزدیک آن نیست، گرمای آن تقریباً به گرمای جزیره هرمز می‌رسد. در این آب‌وهوای گرم، بهار و فصل برداشت زودتر از هر جای دیگر در قلمروهای ایران رخ می‌دهد.»

هرچند کارترایت شرح مختصری از شهر قم در سفرنامه‌اش ارائه می‌دهد، اما این اطلاعات همچنان ارزشمند هستند. توضیحات او بیانگر این است که اگرچه قم در روزگار صفوی از شکوه شهرهایی مانند قزوین و حتی کاشان برخوردار نبوده، اما به واسطه پیشینه تاریخی خود و قرار گرفتن در مسیرهای ارتباطی، همچنان شهری مهم و تأثیرگذار محسوب می‌شده است.