شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ جواد بخشی: ایران در طول تاریخ، همواره زادگاه هنرمندانی بزرگ بوده است که با ذوق و مهارت، روح ایرانی را در آثار خود جاودانه کرده‌اند. شهر قم نیز به عنوان یکی از کهن‌ترین و مذهبی‌ترین شهرهای ایران از این قاعده مستثنا نیست و در دوره‌های مختلف، هنرمندان برجسته‌ای را در دامان خود پرورش داده است. یکی از این چهره‌های کم‌تر شناخته‌شده، استاد محمدطاهر قصّاع قمی از کاشی‌سازان دوره قاجار است؛ هنرمندی که هرچند از زندگی شخصی او اطلاع چندانی در دست نیست، اما آثار برجای‌مانده‌اش نشان از درک عمیق او از زیبایی‌شناسی ایرانی دارد.

لقب «قصّاع» که در نام او آمده، خود نشانه‌ای از پیشه و تبار هنری‌اش است. واژه «قصّاع» در زبان عربی به معنای کاسه‌گر یا سفالگر است و در گذشته برای کسانی به کار می‌رفته که در ساخت و لعاب‌دادن ظروف سفالی و کاشی مهارت داشتند. در دوره قاجار، بسیاری از هنرمندان نام حرفه خود را به عنوان شناسه در کنار نامشان می‌آوردند؛ از این‌رو، لقب «قصّاع» گواه آن است که محمدطاهر از خاندان یا صنف کاشی‌سازان قم برخاسته و دانش ساخت و تزئین کاشی را به شکلی استادانه در آثار مذهبی این خطه جلوه‌گر کرده است.

شاخص‌ترین اثر محمدطاهر قصّاع قمی در امامزاده علی‌بن‌جعفر(ع) در خیابان روحانی قابل مشاهده است. گنبدخانه این بنا به دوره ایلخانی تعلق دارد و ایوان شمالی و فضای شرقی آن در عصر قاجار ساخته شده است. نام استاد همراه با تاریخ‌های ۱۲۶۸ و ۱۲۶۹ هجری قمری در چند نقطه از ایوان شمالی دیده می‌شود. از جمله، در کتیبه بالای درگاه آمده است که این اثر در روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار، به همّت استاد ماهر و کم‌نظیر روزگار خود، حضرت کربلایی محمدطاهر قصّاع، در سال ۱۲۶۹ هجری قمری به پایان رسیده است.

دیگر اثر باقی‌مانده از محمدطاهر قصّاع قمی در امامزاده شاه‌اسماعیل بیدقان قابل مشاهده است. بنای اصلی این امامزاده به دوره ایلخانی تعلق دارد و در عصر قاجار الحاقاتی به آن افزوده شده است. کاشی‌های پیرامون درگاه  گنبدخانه از آثار استاد است و در آن‌ها ابیاتی از او همراه با تاریخ ۱۲۶۹ هجری قمری دیده می‌شود. از جمله این بیت: «طاهر ضعیف‌تر بود از مور روزگار / دستش به روز حشر به دامان هشت و چار» که در آن عبارت «هشت و چهار» اشاره دارد به هشت امامی که نامشان علی نیست و چهار امامی که نامشان علی است.

برخی آثار محمدطاهر قصّاع قمی در گذر زمان از میان رفته‌اند. استاد مدرسی طباطبایی در کتاب تربت پاکان به کاشی‌های قاجاری ورودی امامزاده ابراهیم(ع) در خیابان روحانی اشاره می‌کند که بیت یادشده همراه با تاریخ ۱۲۷۰ هجری قمری بر روی آن‌ها قابل مشاهده بوده است. علاوه بر این، کاشی‌هایی بر دیوار تکیه سنگ سیاه در خیابان برقعی وجود دارد که نام استاد و تاریخ ۱۲۵۹ هجری قمری بر آن‌ها نقش بسته و به نظر می‌رسد بخشی از تزئینات بنای اولیه بوده‌اند که پس از تخریب، بر دیوار فعلی نصب شده‌اند.

گفتنی است در سال‌های اخیر، استاد امیرحسین میرقیصری، هنرمند و پژوهشگر سفال و کاشی، تلاش‌های بسیاری در معرفی و بازشناسی آثار محمدطاهر قصّاع قمی داشته است. وی کاشی‌کاری قم در دوره قاجار را مکتبی مستقل میان مکاتب اصفهان، تهران و شیراز می‌داند و ویژگی شاخص آن را استفاده خلاقانه از رنگ لاجورد با دورگیری‌های سیاه‌قلم معرفی می‌کند. استاد میرقیصری به همراه خانم زهرا صابری، نمونه‌هایی از کاشی‌های مکتب قم را با همان روش سنتی بازآفرینی کرده‌اند تا در صورت لزوم در مرمت آثار قاجاری قم به کار گرفته شوند.