شهر بیست/ سرویس اجتماعی _ زینب آخوندی: خاطرات کودکی بسیاری از جوانان امروز قم با تصویری نوستالژیک گره خورده است؛ غول آهنینی که سوت‌زنان از میان کوچه‌ها و خانه‌های فرسوده عبور می‌کرد. قطاری با دودکشی بلند که خط دودش تا دقایقی در آسمان می‌ماند و لرزشش از دیوارها و پنجره‌های سست بافت قدیمی شهر می‌گذشت.

اما روند توسعه شهری و آغاز احداث بلوار پیامبر اعظم (ص) از دهه ۷۰، که سرانجام در نیمه دهه ۹۰ به بهره‌برداری رسید، سرنوشت دیگری برای این ریل رقم زد. مسیری که ایستگاه مرکزی قم را به مسجد مقدس جمکران متصل می‌کرد، در چند نقطه قطع شد و در نتیجه حرکت قطار در این محور نیز به پایان رسید.

سال‌ها عبور این قطار از میان بافت مسکونی، با همه صدا و لرزش‌هایش، به بخشی از هویت محلی و سوژه‌ای دائمی برای گفت‌وگوهای شهری و استانی بدل شده بود. یکی از نمایندگان سابق مجلس نیز بارها در سخنرانی‌های انتخاباتی و غیرانتخاباتی خود بر جمع‌آوری ریل درون‌شهری تأکید می‌کرد.

از سوی دیگر، جایگاه قم به‌عنوان پنجمین استان در شبکه ریلی کشور و وجود ۹ مسیر دسترسی ریلی اهمیت موضوع را دوچندان می‌کرد؛ چراکه حجم قابل توجهی از بار و مسافر کشور از این استان عبور می‌کند. همین مسئله تصمیم‌گیری درباره سرنوشت ریل درون‌شهری را دشوار ساخته بود. با این حال، شرکت راه‌آهن همواره از سرسخت‌ترین مخالفان جمع‌آوری به شمار می‌رفت و وجود این خطوط را یک سرمایه ملی می‌دانست.

افزون بر این، کارشناسان درباره تبعات حقوقی و مالکیتی هشدار داده بودند؛ زیرا مطابق قانون، در صورت جمع‌آوری ریل باید غرامت مالکان اولیه اراضی مسیر پرداخت می‌شد. سرانجام، ۱۴ کیلومتر خط ریلی از ایستگاه مرکزی تا جمکران که سال‌ها به‌عنوان «ریل متروکه» شناخته می‌شد، در سفر استانی آیت‌الله رئیسی (رئیس‌جمهور شهید) به قم در دی‌ماه ۱۴۰۰، در قالب یکی از مصوبات به جمع‌آوری سپرده شد. بر اساس این تصمیم، مقرر بود ۸۰ هکتار از اراضی دولتی پردیسان به‌عنوان پشتوانه مالی برای بهسازی و تملک مسیر تخصیص یابد.

عملیات جمع‌آوری ریل آغاز شد، اما به محض اجرای آن، مالکان عرصه وارد میدان شدند؛ از جمله آستان مقدس حضرت معصومه (س) که پس از صد سال به جد پیگیر حقوق خود بود. در عین حال، اراضی پشتیبان دولتی نیز مانند بسیاری از وعده‌های مشابه، در پیچ‌وخم بروکراسی محقق نشد. نتیجه آن شد که مسیری خاکی و بلاتکلیف به‌جا ماند و نارضایتی همسایگان را برانگیخت.

سرانجام، اظهارنظر صریح محمدمنان رئیسی، نماینده قم در مجلس، این پروژه را به نقطه پایان رساند. او در نشست شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی با انتقاد از تصمیم غیرکارشناسی گذشته، تأکید کرد که جمع‌آوری ریل‌های درون‌شهری قم، بدون توجه به آینده حمل‌ونقل، خسارت‌های قابل توجهی را بر شهر و شهروندان تحمیل کرده است. به گفته او، در شرایطی که قم نیازمند توسعه خطوط حومه‌ای است، رها کردن ایستگاه جمکران و گسستن پیوستگی شبکه ریلی اقدامی غیرعاقلانه به نظر می‌رسد.

این انتقاد در حالی مطرح شد که سید مرتضی سقائیان‌نژاد، شهردار سابق قم نیز پیش‌تر این تصمیم را «شتاب‌زده» خوانده بود. او معتقد بود می‌شد از این ریل برای تراموای شهری یا پروژه‌های مشابه بهره گرفت تا هم ظرفیت حمل‌ونقل ارتقا یابد و هم شهرداری ناچار به صرف هزاران میلیارد تومان برای تملک زمین نشود.

در نهایت، سرنوشت ریل متروکه قم به نمادی تازه از تصمیمات عجولانه عمرانی بدل شد؛ تصمیماتی که یادآور تجربه تلخ منوریل است؛ پروژه‌ای نیمه‌تمام که سال‌هاست مدیران شهری را گرفتار بن‌بست‌های حقوقی و اقتصادی کرده است.