شهر بیست/ سرویس اجتماعی _ حسن بختیاری، پژوهشگر محیط زیست: در تاریخ جوامع کویری ایران، شتر جایگاهی ویژه داشته است؛ حیوانی که با تحمل خارق‌العاده به خشکسالی، حمل بار، تولید شیر و گوشت، و حتی داروهای سنتی، قرن‌ها یار و همراه انسان در بیابان‌ها بوده است اما در شرایط بحرانی امروزِ اقلیمی و زیست‌محیطی، نقشی تازه و متفاوت برای این حیوان رقم خورده: متهم به تشدید بیابان‌زایی و گسترش کانون‌های گردوغبار.

این تغییر نگاه از ستایش به نگرانی، از دل بررسی علمی رفتار چرایی شتر و تأثیرات اکولوژیکی آن بر پوشش گیاهی بیرون آمده است.

*چَرا با آرواره‌های آهنین

برخلاف تصور رایج که شتر را تنها یک حیوان آرام و کم‌تغذیه در بیابان می‌پندارد، ساختار فیزیولوژیک و رفتاری شتر نشان می‌دهد که این حیوان، در مقایسه با دیگر دام‌ها، تأثیر مخرب‌تری بر پوشش گیاهی مناطق خشک دارد.

شترها دارای آرواره‌هایی بسیار قوی هستند که به آن‌ها امکان می‌دهد نه‌فقط شاخه‌ها و خارهای گیاهان مقاوم را بجوند، بلکه ریشه‌های بوته‌ها را نیز از خاک بیرون بکشند.

در شرایطی که فشار چَرا بالاست و منابع غذایی محدود، شترها برای بقا به سراغ هر نوع پوشش سبزی می‌روند، و حتی ریشه‌کنی کامل گیاهان را در پی دارند. این نوع تغذیه عملاً به نابودی کامل پوشش گیاهی منجر می‌شود، نه صرفاً تنک‌شدن آن.

*فرسایش خاک و زایش ریزگرد

پوشش گیاهی در مناطق خشک و نیمه‌خشک، گرچه پراکنده و ضعیف به‌نظر می‌رسد، اما وظیفه‌ای حیاتی در تثبیت خاک، جذب رطوبت، و تعدیل دما بر عهده دارد. زمانی که این پوشش به‌طور کامل از بین می‌رود (چه توسط دام، چه توسط خشکسالی و چه با ترکیبی از هر دو)، خاک بی‌دفاع در معرض فرسایش بادی قرار می‌گیرد.

این فرسایش که در بسیاری از دشت‌ها و مراتع کشور به‌ویژه در جنوب شرق و جنوب غرب دیده می‌شود، بسترهای وسیعی از خاک نرم و ریزدانه را برای بادها فراهم می‌آورد؛ خاکی که به‌سادگی در هوا معلق شده و به ریزگرد بدل می‌شود. در واقع، تخریب بوته‌های ریشه‌دار توسط شترها، یعنی حذف آخرین لایه دفاعی طبیعت در برابر گردوغبار.

*رشد بی‌رویه جمعیت شترها؛ سیاست بدون پیامدسنجی

در سال‌های اخیر، به دلایل اقتصادی و همچنین سیاست‌های تشویقی برای پرورش شتر، جمعیت این حیوان در برخی مناطق کشور رشد چشمگیری داشته، در حالی که منابع طبیعی و پوشش گیاهی متناسب با این افزایش مدیریت نشده‌اند.

در بسیاری از نواحی، خصوصاً در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان، خوزستان، هرمزگان و قم این افزایش باعث ورود گله‌های بزرگ به مراتع آسیب‌پذیر و فاقد ظرفیت چَرا شده است. این چَرای بی‌ضابطه نه‌تنها باعث نابودی بوته‌ها و گیاهان می‌شود، بلکه فرایندهای احیای طبیعی زمین را نیز مختل می‌کند.

* همزیستی هوشمندانه؛ راه نجات سرزمین

حذف شتر یا دام راه‌حل پایداری نیست، بلکه باید به مدیریت اکولوژیکی چَرای دام اندیشید. اجرای طرح‌های چَرا با محوریت زمان‌بندی، ظرفیت‌سنجی مرتع، آموزش بهره‌برداران محلی و بازنگری در سیاست‌های توسعه دام‌پروری بدون ملاحظات زیست‌محیطی، امری فوری و اجتناب‌ناپذیر است.

شترها همچنان می‌توانند نماد سازگاری با اقلیم خشک باشند، اما تنها در صورتی که نقش آن‌ها در چارچوب ظرفیت طبیعی سرزمین تعریف شود.

امروز، هر شتر مازادی که وارد مراتع ضعیف می‌شود، ممکن است به ریشه یک بوته چنگ بیندازد و در پی آن، طوفانی از خاک و ریزگرد برخیزد. برای مهار این بحران، باید نگاه سنتی به دامداری جای خود را به مدیریت علمی و آینده‌نگرانه بدهد.