شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ جواد بخشی: در سال ۱۳۰۹ قانون حفظ آثار ملی در مجلس به تصویب رسید و به دنبال آن ثبت آثار ملی از سال ۱۳۱۰ آغاز شد. در همان سال حرم حضرت معصومه (س) و مقابر گنبد سبز با شماره‌های ۱۲۸ و ۱۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند که همین امر، نشان‌دهنده جایگاه ویژه مجموعه گنبد سبز در بین آثار تاریخی شهر قم است.

مقابر گنبد سبز، شامل سه بنای آرامگاهی هم‌سبک است که در خیابان روحانی (محله دروازه کاشان) و در مجاورت امامزاده ابراهیم(ع) و امامزاده علی‌بن‌جعفر(ع) قرار دارد. این مجموعه که به واسطه تزئینات گچ‌بری خود حائز اهمیت است، به دوره ملوک‌الطوایفی و حکمرانی خاندان صفی در قم (قرن هشتم و نهم هجری قمری) مربوط می‌شود.

انتساب این سه مقبره به سعد، سعید و مسعود از بزرگان خاندان اشعری، فاقد شواهد تاریخی است و براساس کتیبه‌های موجود، مدفونین در این مقابر، حاکمان خاندان صفی و وابستگان آنها هستند. خاندان صفی از حکومت‌های ملوک‌الطوایفی بعد از انقراض ایلخانان بودند که شش نفر از ایشان، طی هشتاد سال بر قم حکومت کردند و سرانجام به دست تیموریان منقرض شدند.

مقابر گنبد سبز دارای پلان چندضلعی هستند؛ هر چند تعداد اضلاع در نمای بیرونی آن‌ها متفاوت است اما فضای درونی هر سه مقبره، هشت‌ ضلع دارد که در انتقال به گنبد، شانزده‌ضلعی می‌شود. گنبد این مقابر به صورت دو پوسته طراحی شده‌اند که گنبد خارجی از نوع رُک شانزده‌وجهی با پوشش کاشی‌های فیروزه‌ای و گنبد داخلی از نوع عرق‌چین است. در و پنجره‌های چوبی، گچ‌بری‌های رنگ‌آمیزی شده و قرارگیری قبور در فضای زیرزمین از دیگر ویژگی‌های مشترک هر سه بنا محسوب می‌شود.

مقبره جنوبی (دوازده‌ضلعی) که گنبد خارجی آن از بین رفته، آرامگاه خواجه علی اصیل (اولین حاکم) و پدرش است و مقبره میانی (شانزده‌ضلعی) که بنای سالم‌تری دارد، آرامگاه خواجه علی صفی (دومین حاکم) و پسرش. درباره مقبره‌ شمالی (هشت‌ضلعی) که از دو مقبره دیگر بزرگ‌تر است به دلیل تخریب بخشی از کتیبه‌ها، اطلاعات زیادی وجود ندارد اما احتمالا دیگر افراد خاندان صفی در آن دفن شده‌اند.

یکی از گچ‌بری‌های چشم‌نواز مقابر گنبد سبز، نقش «شش علی» به خط کوفی در مقبره میانی است؛ همان نقشی که بسیاری آن را از سکه بهار آزادی طرح قدیم به خاطر دارند. با این حال سندی در دست نیست که نشان دهد طراح سکه بهار آزادی، مستقیماً از نمونه موجود در گنبد سبز الگو گرفته باشد؛ چرا که نمونه‌هایی از همین نقش در جاهای دیگر ایران نیز قابل مشاهده است.

در صورت برنامه‌ریزی مناسب و واگذاری مجموعه گنبد سبز به نهادهای مرتبط با گردشگری، می‌توان از این ظرفیت مغفول، بهره‌برداری کرد تا به یکی از قطب‌های بازدید شهری تبدیل شود. فعال‌سازی مجموعه و گشودن درهای آن به روی عموم، نه‌ تنها به معرفی بهتر تاریخ و هویت قم کمک می‌کند، بلکه می‌تواند نقشی مؤثر در رونق صنعت گردشگری و توسعه پایدار شهری ایفا کند.