شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر- راضیه رضایی: قم به عنوان شهری که ریشه در اعماق تاریخ ایران دارد، نه تنها به عنوان پایتخت مذهبی کشور شناخته می‌شود، بلکه گنجینه‌ای از میراث فرهنگی و تمدنی چند هزارساله است. از کویرهای رمزآلودش تا آستان مقدس حضرت معصومه(س)، هر گوشه این دیار روایتی از همزیستی ایمان، هنر و تاریخ را بازمی‌گوید.

بافت تاریخی قم با خانه‌های قدیمیِ آجری، کاروانسراهای فرسوده اما پرابهت، و محوطه‌های باستانیِ کشف‌نشده، همچون نگینی درخشان در قلب ایران می‌درخشد. 

آثار به‌جامانده از دوران پیش از اسلام تا معماری اصیل قاجاری و صفوی، نشان می‌دهد که این شهر چگونه گذرگاه تمدن‌ها و مذاهب بوده اما امروز حفاظت از این میراث بی‌بدیل، با چالش‌هایی چون فرسایش زمان، توسعه شهری و کمبود امکانات روبه‌روست. در این میان، تلاش برای احیای موزه‌های تخصصی، مرمت اضطراری بناهای تاریخی، و تعادل بخشیدن به مدرنیته و اصالت، نه تنها یک ضرورت فرهنگی، که ادای دینی به هویت نسل‌های آینده است. 

قم، شهری که تاریخ در سنگ‌هایش نفس می‌کشد، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند حفظ این نفس‌های به یادگارمانده است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین عباسعلی باباگل‌زاده، سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قم به مناسبت هفتۀ میراث فرهنگی در گفت‌وگو با «شهر۲۰» از اولویت‌ها، فرصت‌ها و چالش‌های این حوزه سخن گفت.

*اولویت اصلی استان قم در حوزه میراث فرهنگی چیست؟

ایجاد موزه تخصصی باستان‌شناسی، پیگیری تهیه و تصویب طرح ویژه بافت تاریخی و مرمت آثار تاریخی در معرض خطر، از جمله برنامه‌های اصلی اداره‌کل میراث فرهنگی استان قم است.

با توجه به حجم بالای آثار و اشیای منقول حاصل از کاوش‌های علمی باستان‌شناسی که هم‌اکنون امکان نمایش آن‌ها فراهم نیست، ایجاد موزه تخصصی باستان‌شناسی به عنوان یک اولویت بلندمدت مطرح شده است. تحقق این هدف منوط به واگذاری مکان مناسب و تخصیص اعتبارات لازم است.

همچنین برنامه‌ریزی برای افزایش اقامت و ماندگاری گردشگران در قم از طریق توسعه زیرساخت‌های رفاهی و خدماتی در دستور کار قرار دارد. در این راستا، ساخت سه هتل پنج ستاره و نوسازی هتل بین‌المللی قم در حال انجام است تا واحدهای اقامتی غیراستاندارد حذف شوند.

از دیگر اولویت‌ها، افزایش تعداد موزه‌ها به ویژه راه‌اندازی موزه بین‌المللی ادیان و مذاهب است که با پیشنهاد اداره‌کل میراث فرهنگی به دانشگاه بین‌المللی ادیان و مذاهب و توافق اولیه برای طراحی و احداث آن، پیگیری می‌شود.

تعیین تکلیف ضوابط ویژه بافت تاریخی نیز به عنوان یک اولویت کوتاه‌مدت، در حال بازنگری توسط مشاور اداره‌کل راه‌وشهرسازی است.

*چه اقداماتی برای حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی در معرض خطر استان انجام شده است؟

برنامه سالانه مرمت اضطراری آثار تاریخی در معرض خطر به طور مداوم اجرا می‌شود. این موارد معمولاً ناشی از حوادث غیرمترقبه مانند بارش‌های شدید یا فرسودگی‌های پنهان در بناهای تاریخی نظیر بازارها و کاروانسراهاست که به صورت ناگهانی رخ می‌دهند.

*چگونه بین مدرن‌سازی شهر و حفظ هویت تاریخی قم تعادل برقرار می‌کنید؟

طرح ویژه ضوابط بافت تاریخی توسط مشاوران ذی‌صلاح در حال تهیه است و پس از تصویب شورای عالی معماری و شهرسازی، ابلاغ خواهد شد. مدرن‌سازی و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، امری اجتناب‌ناپذیر است و با حفظ هویت تاریخی منافاتی ندارد. برای نمونه، کشورهایی مانند ژاپن نشان داده‌اند که می‌توان همزمان به مدرنیته و سنت احترام گذاشت.

*پروژه‌ باستان‌شناسی جدیدی در استان در حال انجام است؟

خیر، در حال حاضر پروژه‌ای فعال نیست.

*چه برنامه‌ای برای ترغیب مردم مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد در حفاظت از میراث فرهنگی قم دارید؟

این اداره‌کل با پرداخت ۵۰ درصد هزینه مرمت بناهای تاریخی به صورت بلاعوض، مالکان خصوصی را تشویق می‌کند. همچنین، طرح «میراثبانان افتخاری» با هدف جذب حامیان میراث فرهنگی از سال‌های گذشته مطرح شد، هرچند این طرح اخیراً مسکوت مانده است. با این حال، راهنمایان گردشگری، مسئولان تورها و سمن‌ها در برنامه‌های خود به آموزش و ترویج اهمیت حفظ آثار تاریخی می‌پردازند. استفاده از ظرفیت رسانه‌ها و فضای مجازی نیز برای افزایش مشارکت عمومی ضروری است.

*چه اقداماتی برای آگاهی‌بخشی به جامعه درباره اهمیت میراث فرهنگی اجرا کرده‌اید؟

همکاری در برگزاری تورهای «قم‌گردی» برای زائران و مجاوران حرم حضرت معصومه(س)، به ویژه در ایام نوروز، با مشارکت شهرداری قم و استفاده از راهنمایان مجوزدار صورت می‌گیرد. همچنین، برنامه‌های ویژه‌ای برای دانش‌آموزان با همکاری آموزش‌وپرورش و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اجرا می‌شود.

*با مؤسسات آموزشی و دانشگاه‌ها در زمینه پژوهش‌های میراثی تعامل دارید؟

دو پژوهش مشترک با دانشگاه حضرت معصومه(س) انجام شده است؛ «بسته سوغات زائر و راهکارهای راهیابی آن به سبد خرید زائران» و «ارزیابی و اولویت‌بندی جاذبه‌های گردشگری قم با نگاه آینده‌پژوهی». خروجی این پژوهش‌ها در قالب کتاب‌های ۳۰۰ صفحه‌ای منتشر شده و مقالات علمی‌پژوهشی مرتبط نیز در دست انتشار است.

*چرا تاکنون استان قم با وجود پیشینه غنی تاریخی از داشتن یک موزه باستان‌شناسی محروم مانده است؟

اگرچه موزه‌هایی مانند موزه فاطمی(موزه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س))، موزه مردم‌شناسی خانه تاریخی زند، گنجینه مراجع، موزه دین و زندگی در جمکران، و باغ موزه دفاع مقدس فعال هستند، اما نبود موزه تخصصی باستان‌شناسی به دلیل کم‌توجهی مدیران پیشین به واگذاری زمین مناسب و عدم پیگیری جدی بوده است. با پیگیری استانداری قم و اختصاص زمین در بلوار پیامبر اعظم، برنامه ساخت موزه تخصصی به عنوان یکی از برنامه‌های طرح هفتم توسعه در دست اقدام است.

*چه تعداد آثار تاریخی از قم در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است؟

تاکنون ۸۷۰ اثر تاریخی در استان قم شناسایی و ۵۶۷ مورد در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است. این آثار شامل بناهای تاریخی، محوطه‌های باستانی، میراث ناملموس (مانند آداب و رسوم)، میراث طبیعی و صنایع دستی می‌شود.

*آثار تاریخی چگونه نگهداری می‌شوند؟

تمامی آثار در محیط‌های کنترل‌شده با شرایط استاندارد (نور، دما، رطوبت، نظارت تصویری و انسانی) حفظ می‌شوند و تحت هیچ شرایطی در معرض آسیب‌های اقلیمی قرار ندارند.

*بزرگ‌ترین چالش میراث فرهنگی قم چیست؟

کمبود اعتبارات و گستردگی آثار تاریخی، مشارکت دستگاه‌های مرتبط را برای حفاظت و مرمت ضروری ساخته است.

*چه ‌برنامه‌هایی برای هفته میراث فرهنگی در قم اجرا می‌شود؟

برنامه‌های این هفته (۲۸ اردیبهشت تا ۳ خرداد) شامل بازدید رایگان از موزه‌ها، افتتاح موزه‌های خصوصی، مسابقه عکاسی با موضوع بناهای تاریخی شهر (مروری بر بافت تاریخی شهر قم)، برگزاری تورهای قم‌گردی، کارگاه‌های آموزشی مرمت آثار، برپایی میز خدمت در نماز جمعه شهرستان جعفر آباد، سخنرانی پیش از خطبه‌های نماز جهت تبیین حفظ آثار تاریخی و میراث فرهنگی و تجلیل از ایثارگران حوزه میراث فرهنگی است.