شهر بیست/ سرویس اجتماعی _ راضیه رضایی: «قدم‌هایم را آرام‌تر کردم تا از نمایش شهر فرنگ جا نمانم، کمی جلوتر پشت یکی از همین شیشه‌های جادویی، زنان میخکوب شده‌ای را دیدم که بی معطلی وارد می‌شدند، کنجکاوی‌ام برانگیخت که چه خبر است. داخل که شدم هرکس سرگرم خرید چیزی بود. به فاصله کمی از من یک زن با چادری که آفتاب رنگش را سفیدتر کرده بود وارد شد و سلام کرد، آقای فروشنده سرگرم سفارشات زن جوان بود و اندکی تکان سرش را به جای جواب نثار او کرد. پیشخوان مغازه پر بود از اجناسی که گویا انتخاب را برای آن زن جوان سخت کرده بود، آقای فروشنده جعبه‌ای را جلوی او گذاشت و گفت: «این‌ها برای امتحان کردنه، ببینید کدوم رو می‌پسندید». زن جوان روسریِ در حال سقوط را از شانه‌هایش روی سرش نشاند، یک رنگ را برداشت و روی ناخنش کشید و دستش را سمت فروشنده گرفت: «به نظر شما این خوبه یا رنگ قبلی؟» آقای فروشنده سرش را جلوتر برد و رنگ قرمز جیغ را برازندۀ زن جوان دانست.

خارج شدم و در ایستگاه اتوبوس به تماشای آدم‌های شهر نشستم، زن جوانی در حالی که چادرش را با گوشه دهانش محکم گرفته بود کودک خردسالش را بغل کرد و از مقابل من رد شد، کمی آن طرف‌تر دختری با مانتویی که به اندازه یک وجب از زانوهایش بالاتر بود دست مادر پیرش را گرفت و او را روی صندلی کنار من نشاند، اتوبوس که به ایستگاه رسید دختران مدرسه آن طرف خیابان در حالی که از اتوبوس پیاده می‌شدند موهای بیرون‌زده از زیر مقنعه را با انگشت مرتب می‌کردند و خاطرات روزمرگی خود را با صدای بلند برای یکدیگر مرور می‌کردند.»

پوشش و حجاب همانند رسانه‌ای ارتباطی حامل پیامی است که در آن فرهنگ، اجتماع، سیاست و اقتصاد آن جامعه توسط زنان و مردان به تصویر ‌کشیده می‌شوند اما امروزه یکی از آسیب‌های رایج در جامعه ما مسئله بی‌حجابی و بدحجابی است.

پیدایش چنین رویدادی در جامعه اسلامی ایران با توجه به گذشته فرهنگی و الگوی آموزشی و تربیتی دینی که در نظام و ارزش‌های ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد مشکلات‌ بعدی باشد.

بی‌شک، این پدیده نیز همچون سایر پدیده‌های فرهنگی اجتماعی ریشه در علل و عوامل آشکار و پنهان زیادی دارد و باید بررسی کرد چه عواملی در شکل‌گیری این معضل مؤثر بوده و هستند و چرا تاکنون، با وجود حساسیت‌های شدید فرهنگی و اقدامات سازمانی، موفقیت چندانی حاصل نشده و چه موانعی برای درمان چنین مسئله‌ای وجود دارد.

*مسئله اصل حجاب است

دکتر «سمیه عرب خراسانی»، جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذهب، اصل موضوع حجاب را در این زمینه مهم می‌داند و معتقد است: «مسئله امروز جامعه ما بی‌حجابی یا بدحجابی نیست. مسئله اصل حجاب است. اما اکنون و در شرایط فعلی به نظر می‌آید سیاست‌گذار به دنبال کم کردن سرعت یا توقف حرکت به سمت بی‌حجابی است و بی‌حجابی هم تنها به معنای نداشتن پوشش سر نیست، بلکه استفاده از لباس‌های غیرمتناسب با نمایش برخی اعضای بدن هم مصداق بی‌حجابی است. بنابراین نهادهای سیاست‌گذار در حال حاضر در یک حرکت از آخر به جلو تلاش می‌کنند بی‌حجابی متوقف و پس از آن به مسئله بدحجابی یا کم‌حجابی پرداخته شود. البته در لایحه جدید به مسئله کم حجابی هم پرداخته شده و سعی شده جامع هر دو طرف باشد اما مسئله مهم همچنان بی‌حجابی است.»

این استاد دانشگاه، نقش مدرنیته را در روند تدریجی فاصله گرفتن از حجاب مؤثر می‌داند و می‌گوید: «مسئله حجاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی به صورت تدریجی دستخوش تغییر شده است؛ پس از انقلاب اسلامی به جهت برقراری حکومت اسلامی، بی‌حجابی و کشف حجاب در انظار عمومی ممنوع شد اما به جهت فرایند پیشرونده مدرنیته، جامعه ایرانی نیز با این مسئله مواجه شد و این فرایند غیر قابل اجتناب بود.»

گسترش ابزارهای ارتباطی و گذر از مرزهای جغرافیایی نیز در این میان بی‌تأثیر نبوده است. «عرب خراسانی» نیز معتقد است: «زمانی که رسانه‌های همگانی و ارتباطات بین‌المللی و آموزه‌های دنیای مدرن از طریق آموزش به افراد جامعه منتقل می‌شود نمی‌توان انتظار داشت که جریان رقیب در کم‌کاری فرهنگی که در این سال‌ها اتفاق افتاده، حجاب را تبدیل به مسئله جامعه ایرانی نکند. البته بر خلاف نظر بعضی کارشناسان که این ماجرا را نتیجه کم‌کاری فرهنگی می‌دانند و البته من هم موافقم، باید اذعان کنم اگر ذهنیت مخاطب با حجاب همراه نباشد کار فرهنگی هم نتیجه نمی‌دهد.»

این جامعه‌شناس، گرایش بانوان محجبه به مدل‌های جدید را نیز متأثر از سیر تغییرات فرهنگی می‌داند و می‌گوید: «زنان محجبه نیز با تغییر در نوع پوشش به پوشش‌های مدرن‌تری از حجاب که امکان فعالیت بهتر و بیشتری را برای آن‌ها فراهم کرده، گرایش دارند. در این میانه البته زنانی بوده‌اند که تنها به جهت جوانی و تنوع و زیبانمایی به سمت بی‌حجابی رفته‌اند که می‌توانستند با اقدامات فرهنگی لازم مانند تنوع در مدل‌های پوشش و رنگ‌های زنده‌تر اکنون در جمع مخاطبان باحجاب باشند که البته این ظرفیت در میان دختران نوجوان و جوانی که تحت تأثیر حوادث اخیر قرار گرفتند، از دست رفت.»

مدیر گروه حقوق زن در اسلام دانشگاه ادیان و مذاهب بر این باور است که ترویج حجاب محصول تربیت و آموزش است و اگر این مجموعه در زمان مناسب و با محتوای مناسب در اختیار افراد قرار نگیرد هم فرد دچار تردید و تعارض در انتخاب می‌شود هم جامعه و حاکمیت را با مشکل حل این تعارض‌ها مواجه می‌سازد.

«عرب خراسانی»، نقش متولیان فرهنگی را نیز مؤثر می‌داند و معتقد است: «متولیان امر فرهنگی باید دانش لازم در خصوص کار فرهنگی متناسب با مخاطب امروز و اقتضائات زمان حاضر را داشته باشند که اکنون او انتخاب می‌کند چه حجابی را داشته باشد. بنابراین باید اولاً زبان مخاطب را بدانند و دوم اینکه آموزه‌های مورد نظر فرهنگ و دین را در قالب این زبان جدید به مخاطبان ارائه دهند.»

این جامعه‌شناس همچنین درباره نوع نگاه حاکمیت به موضوع حجاب، اعتقاد دارد که تاکنون مسائل دیگری در اولویت حاکمیت بوده و به همین دلیل از موضوع حجاب غفلت شده و حالا در شرایطی که به مرحله بحرانی رسیده، به آن پرداخته می‌شود.

چادرهایی که میلیونی شدند

یکی از متغیرهای تأثیرگذار در کاهش میل به پوشش حجاب و چادر، گران بودن البسه اسلامی و نبود ارائه الگوی پوششی زیبا و ارزان است. آنچه امروزه در منظر شهرهای مذهبی ظهور و بروز دارد کاهش شدید استفاده از چادر به عنوان حجاب برتر است. در تحقیق میدانی به عمل آمده افزایش چشمگیر قیمت چادر یکی از دلایل این امر بوده است. «عرب‌خراسانی» در این‌باره معتقد است: «حجاب یک امر چند بعدی است. افزایش هزینه‌های پوشاک بر هر طبقه و گرایشی تأثیر متفاوتی دارد. بنابراین خیلی طبیعی است که وقتی چادر گران می‌شود، بخشی از بانوان و دختران به دلیل مسائل اقتصادی چادر را کنار بگذارند.»

اما ظهور گشت ارشاد و گره خوردن آن با دو مجموعه امر به معروف و نیروی انتظامی در طی یک دهه اخیر سبب واکنش‎‌های متفاوتی در جامعه شده است. این استاد دانشگاه بر این باور است که عملکرد گشت ارشاد تأثیر منفی در حوزه حجاب به عنوان یک امر فرهنگی داشت. «اگرچه نیروی انتظامی وظیفه‌ای را که به او محول شده انجام داده اما باعث بدتر شدن وضعیت حجاب شد بویژه در مواردی که برخورد قهری و رفتارهای نامناسبی نیز صورت گرفت. برخورد قهری با مسئله‌ای که آمیخته‌ای از امر فرهنگی، ارزشی و شخصی است نمی‌تواند با امر قانونی و تنبیهی، ترمیم و تصحیح شود.»

سقوط ارزش‌ها و صعود ناهنجاری‌ها

ارزش‌های اجتماعی در طول دوران تاریخ همواره دستخوش تغییر بوده‌اند و فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرده‌اند. «زاهره سادات میرجعفری» پژوهشگر مطالعات تطبیقی خانواده معتقد است که متولیان فرهنگی در مقابل قدرت عظیم رسانه، کار فرهنگی ارزشمندی انجام نداده‌اند و ارزش‌گذاری مثبتی برای حجاب صورت نگرفته است. «ما شاهدیم که در برخی از مواقع در جامعه به زنان غیرمحجبه خدمات بیشتری ارائه می‌شود، مثلاً در برخی از مراکز خرید، زنان غیرمحجبه از خدمات رفاهی و اجتماعی بهره می‌برند و همین مورد احترام قرار گرفتن افراد بی‌حجابی سبب می‌شود تا ارزش گذاری‌ها در جامعه از سمت بانوان با‌حجاب به سمت افراد بی‌حجاب سوق داده شود و اثرات خود را در جامعه به شکل ظهور بی‌حجابی در سطح شهرهای مذهبی نشان دهد.»

این مبلغ بین‌الملل و فعال رسانه بر این این باور است که اگر تمرکز متولیان فرهنگی بیشتر روی اصل حجاب بود تا الزام به چادر شاید کمتر در مسئله حجاب دچار چالش می‌شدیم. «در گذشته برخی از شهرها پوششی غیر از چادر را برای بانوان برنمی‌تابیدند، یعنی پوشش چادر اسلامی یک امر پسندیده بود و مانتو یک برساخت اجتماعی محسوب می‌شد اما با نمادسازی و کاربرد غلط رسانه‌ها از فرد چادری به عنوان زن مجرم، زن فقیر و از این دست استعاره‌ها، ذهنیت زنان جامعه نسبت به انسان متجدد صرفاً پوشیدن مانتو، داشتن آرایش و … تغییر کرد.»

دهۀ هفتاد و افراط‌گرایی تربیتی حجاب

رفتارهای افراطی و سخت‌گیرانه در دهۀ شصت و هفتاد برای تربیت دانش‌آموزان و محصلان مراکز آموزشی و تربیتی را نمی‌توان در فاصله گرفتن بخشی از جامعه از مقوله حجاب نادیده گرفت. «میرجعفری»، الزام در پوشیدن لباس و روسری با رنگ تیره و منع استفاده از روسری با رنگ‌های روشن را از جمله این رفتارها می‌داند و می‌گوید: «همین رفتارهای افراطی و تنگ‌نظرانه سبب شد تا نوجوانان آن زمان برخی از هنجارهای اجتماعی را قبول نکنند اما به محض رسیدن به سن جوانی و تصمیم گیری آزادانه به شکل دیگری عمل کنند؛ قوانین سخت‌گیرانه اگر متعادل نباشد قطعاً ضربه خواهد زد.»

حال باید دید در شرایطی که حجاب به یکی از مسائل مهم جامعه و نهادهای حاکمیتی تبدیل شده، آیا اتخاذ قوانین جدید در حوزه عفاف و حجاب می‌تواند گره‌گشایی کند یا خود به گره دیگری تبدیل خواهد شد.