شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: اصلاً حسین(ع) جنس غمش فرق می‌کند و چیزی که جنس غم حسین(ع) را با همه متفاوت می‌کند، شاید این است که غم او همیشه تازه است. آن‌قدر تازه که از دهم محرم سال ۶۱ هجری تا همین امروز زنده مانده، غمی تازه با صاحب عزاهایی به گستره تاریخ.

هرکس که مهر حسین(ع) و خاندانش را به دل داشته باشد نزدیک محرم پیراهن سیاهش را از گوشه کمد برمی‌دارد و صاحب عزا می‌شود. مثل وقتی که کسی داغ پدر دیده و از هر چه دارد برای عزایش خرج می‌کند. آشپز در آشپزخانه حسینیه، برنج عزادار حسین(ع) را خیس می‌کند. خیاط، بیرق حسین(ع) را رج‌به‌رج زیر چرخ می‌برد. پزشک، عزادار حسین(ع) را تیمار می‌کند و هنرمند، هنرش را فدای گوشه چشم حسین(ع) و خانواده‌اش می‌کند تا ترجمه کلام زینب(س) برای نسل‌های بعدش باشد که فرمود: «مَا رَأَیْتُ إِلَّا جَمِیلًا».

ماه محرم که می‌آید، بخش مهمی از زیست فرهنگی کشورمان به عزاداری و سوگواری برای صاحب کربلا سپری می‌شود و بسیاری از هنرمندان از قدیم سعی کرده‌اند هنرشان را پیشکش مقام والای حضرت سیدالشهدا(ع) و شهدای کربلا کنند.

این رسم در بین هنرمندان قمی هم بسیار رایج است. از استاد حسینی موحد که خط و نشان قلم او بر ضریح سالار شهیدان به یادگار مانده تا سیدحسین فدایی‌حسین که نمایشنامه‌های عاشورایی او سال‌ها روی صحنه رفته و امیر حسامی‌نژاد که همسفر ضریح عشق شده است.

حالا پایگاه خبری «شهر۲۰» به همین بهانه تلاش کرده تا در قالب یک پرونده‌ پر و پیمان به مناسبت ایام محرم، تعدادی از هنرمندان شاخص قمی را که آثار ماندگاری در رثای حضرت سیدالشهدا(ع) و قیام عاشورا خلق کرده‌اند و افتخار خادمی امام حسین(ع) و خاندانش را در کارنامه کاری خود دارند، معرفی می‌کند.

ناگفته نماند این هنرمندان تنها بخشی از چهره‌های شایسته و اثرگذار فرهنگ و هنر قم هستند که به آثار عاشورایی آنها اشاره می‌شود.

*مشق نور بر ضریح عشق 

سال‌هاست در رشته خودش استاد است اما هنوز پای درس این مکتب می‌نشیند، رقص قلم توی دست‌هایش نقش شده است بر آنجایی که دست‌ها آرزوی دخیل شدنش را دارند، بر ضریح سیدالشهدا(ع). او خطاط کتیبه‌های حرم و ضریح امام حسین(ع) است. اینکه چقدر بوسه نشسته است روی حاصل دست‌های او و اینکه چقدر اشک با دیدنش جاری شده را کسی نمی‌داند اما آنچه همه می‌دانند این است که این افتخاری نیست که به سادگی نصیب هر کسی شود اما نصیب او شده است.

اسمش هم مانند رسمش حسینی است، سید محمد حسینی موحد در سال ۱۳۳۷ در شهر قم متولد شد. پس از آن‌که تحصیلات خود را در قم و تهران به پایان رساند، سال‌ها در قم و تهران به تعلیم هنرجویان در خطوط نسخ، نستعلیق و ثلث پرداخت و شاگردان بسیاری را تربیت کرد.

این چهره ماندگار هنر خوشنویسی قم در طول سال‌ها آثاری از خطوط نسخ و ثلث را در ابعاد کتیبه در اماکن مذهبی و فرهنگی از خود به جای گذاشته که نشان دهنده تبحر و توانایی‌اش در این زمینه است تا جایی که در کتیبه نگارگری اعتاب مقدسه اشتغال دائمی دارد.

بیش از چهار هزار متر کتیبه‌های آستان قدس رضوی، نجف اشرف، کربلای معلی، کتیبه‌های دور گنبد حضرت موسی‌بن‌جعفر(ع) و امام جواد(ع)، کتیبه‌های حرم حضرت عبدالعظیم(ع)، مسجد جمکران، مدرسه فیضیه، لوح مضجع شریف امام رضا(ع)، مجموعه خطوط ضریح حضرت امام رضا(ع) و مجموعه خطوط ضریح حضرت امام حسین(ع)، همه هنر دستان این هنرمند قمی است.

*نقش هنر خادم رضوی بر عزاخانه حسینی

کمتر کسی است که از گرافیک چیزی بداند و «مسعود نجابتی» را نشناسد، افتخار قم در عرصه هنرهای تجسمی که خط با گرافیک را تلفیق کرد و به استاد بلامنازع تایپوگرافی ایران تبدیل شد.

متولد ۱۳۴۶ است و تحصیلات خود را در دانشگاه هنرهای زیبای تهران گذرانده است. در لیست افتخارات بلند بالایش دریافت دیپلم افتخار اولین جشنواره خوشنویسی جهان اسلام، دریافت نشان خادم فرهنگی امام رضا(ع) از نهمین جشنواره بین‌المللی رضوی،جایزه ویژه بخش گرافیک چهاردهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم و بسیاری افتخارات دیگر دیده می‌شود که به آنها باید انتخابش به عنوان چهره سال هنر انقلاب در بخش تجسمی را هم اضافه کرد.

طراحی فونت «پرشیا» هم از آثار نحابتی بوده که توسط شرکت آمریکایی  Bitstream، منتشر شده‌است. همچنین در سال ۱۳۸۰ کتاب «خط در گرافیک» را برای وزارت آموزش و پرورش تألیف کرده‌است که توسط انتشارات مدرسه منتشر و بارها تجدید چاپ شده‌است.

اما با همه این افتخارات، بیش از همه چیز نام نجابتی همراه شده است با کارهای گرافیکی مذهبی و آیینی. او چند سال قبل پوستر شعار و نشان‌واره اربعین حسینی را طراحی کرد و در این سال‌ها با خلق آثار ماتدگار هنری به یکی از چهره‌های برجسته حوزه هنر گرافیک تبدیل شده و به عنوان یکی از پرچمداران هنر انقلاب و از تأثیرگذارترین چهره‌های هنر آیینی شناخته می‌شود.  

۱۱ سال قبل کانون «هنر شیعی» را با همراهی جمعی از رفقای امام حسینی‌اش در خاستگاه انقلاب تأسیس کرد که در معرفی‌اش آمده «توسعۀ آفرینش‌های هنری با طعم دین و ایمان»، انگیزۀ نخست بود و سپس «تولید آثار فاخر هنر دینی و انقلابی». اما این تنها جایی نیست که نجابتی دین و اعتقاداتش را با هنر گره زده است، راه‌اندازی هیئت هنر و رسانه قم و برپایی هر ساله موکب این هیئت در مسیر پیاده‌روی اربعین مسیر دیگری است که او برای ماندگاری‌اش انتخاب کرده است و البته که چه انتخاب درستی.

*قلمی که از حسین(ع) می‌نویسد

بعضی اسم‌ها خوب برازنده به تن صاحب‌شان هستند، نامش سید حسین فدایی‌حسین است و فداییِ حسین(ع) است، آن‌قدر که نامش با نمایشنامه‌های عاشورایی گره خورده‌. ۵۷ ساله است و در نمایشنامه‌نویسی، طراحی صحنه و پژوهشگری تئاتر تبحر دارد اما هیچ کدام مانند نوشتن برای حسین(ع) نام او را پررنگ نکرده است.

«غریبه شام» را در رثای دردانه سیدالشهدا(ع) و وصف جریان اسیری و وفات حضرت رقیه(س) در شام نوشت و گروه نمایشی تئاتر «آیین» نخستین‌بار در سال ۱۳۷۶ این نمایشنامه را با روایتی متفاوت از بازتاب زندگی حضرت رقیه(س) به عنوان یکی از میراث‌داران واقعه کربلا در شکل داستان‌پردازی با بخش مهمی از تاریخ معاصر کشورمان یعنی حماسه هشت سال دفاع مقدس با دو قهرمان به شکل موازی همسو کرد و روی صحنه برد، یکی حضرت رقیه(س) و دیگری دختر بچه‌ای که پدرش در صف رزمندگان هشت سال دفاع مقدس حضور دارد و به شهادت رسیده است.

نمایشنامه «مسافران کوفه» را در رثای حضرت مسلم‏بن عقیل(ع) و دو طفلانش نوشت که به کارگردانی کوروش زارعی به روی صحنه رفت و با استقبال خوب مخاطبان روبه‌رو شد و نمایشنامه «فرات تشنه است» هم از دیگر نوشته های اوست که به موضوع بسته شدن آب فرات روی یاران امام حسین‌(ع) و رشادت‌های علمدار کربلا اشاره دارد.

نمایشنامه‌های آیینی و ماندگار او در سال‌های اخیر در بسیاری از شهرهای کشور روی صحنه رفته و با استقبال گسترده مردم روبه‌رو شده است. کارگردان‌های مختلفی نیز نمایش‌های آیینی را با روایت‌های مخصوص خود از متن سیدحسین فدایی‌حسین اجرا کرده‌اند.

*یاری در لباس اشقیا

یکی دیگر از افتخارات قم در عرصه هنر عاشورایی ابوالفضل کبابیان مشهور به «منبتکار» است. او را که حالا می‌شود از بزرگان هنر تعزیه در کشور نام برد سال‌های سال است که دلش با یاران حسین(ع) است اما لباس اشقیای کربلا به تن می‌کند.

«ابوالفضل کبابیان» یکی از آن‌هایی است که سال‌هاست در هنر تعزیه نقش‌آفرین بوده و امروز به عنوان یکی از چهره‌های مطرح و شناخته‌شده این هنر آیینی شناخته می‌شود.

متولد ۱۳۳۳ در قم است. از وقتی ۱۷، ۱۸ ساله بوده لباس تعزیه را به تن کرد و هنوز که هنوز است بعد از ۵۰ سال صدایش گونه عزاداران حسینی را تر می‌کند. کبابیان با تمام بزرگان تعزیه ایران همکاری داشته و از محفوظات شعری بالایی برخوردار است. شاید تکیه و حسینیه مطرحی در ایران نباشد که او و یارانش در آنجا تعزیه اجرا نکرده باشند؛ حتی در همین شب‌های محرم در تکیه تاریخی مرکز شهر «نطنز»، پایتخت تعزیه ایران در حال اجراست.

او دستی بر آتش شعر داشته و نسخه‌های او در تعزیه جایگاه خاصی دارد و خیلی از تعزیه‌خوانان نسخه‌های او را در اجراهای خود می‌خوانند و به عقیده بسیاری از علاقه‌مندان تعزیه یکی از افراد موفق در بخش کمدی تعزیه بعد از استاد مرتضی صفاریان است.

اجرای درست و بی‌نقص در اشقیاخوانی و مدیریت تعزیه و تسلط به ردیف‌های آوازی، او را تبدیل به یکی از تعزیه‌خوان‌های مطرح کشور کرده است. به گونه‌ای که بسیاری از فیلمسازان از جمله حسن فتحی فیلمساز مطرح سینمای ایران در سریال «شب دهم» از هنر این تعزیه‌خوان قمی بهره برده‌اند.

 او همچنین در سریال‌های تاریخی همچون جابر بن حیّان به کارگردانی جواد افشار نقش‌آفرینی کرده و در مقطعی هم به همراه کارگردان بزرگ سینمای ایران مرحوم عباس کیارستمی در آلمان و ایتالیا اجرای برنامه داشته است.

*بندگی واژه‌ها

بسیاری او را با شعر معروف «طوفان واژه‌ها» می‌شناسند، شعری که هم بسیار از زبان خود شاعرش شنیده شد و هم روی تیتراژ‌ چند برنامه تلویزیونی با موضوع عاشورا خوش نشست. همان شعری که با این مطلع آغاز می‌شد: «با اشک‌هاش دفتر خود را نمور کرد/ در خود تمام مرثیه‌ها را مرور کرد/ ذهنش ز روضه‌های مجسم عبور کرد/ شاعر بساط سینه‌زدن را که جور کرد/ وقتش رسیده بود به دستش قلم گرفت/ مثل همیشه رخصتی از محتشم گرفت/ باز این چه شورش است که در جان واژه‌هاست/ شاعر شکست خورده طوفان واژه‌هاست…»

اگر با شعر و ادبیات، به‌ویژه از نوع آیینی‌اش مأنوس باشید، بدون شک از آثار سید حمیدرضا برقعی بسیار شنیده‌اید. او شاعری متولد شهر قم است که بیشتر به‌لطف سروده‌های آیینی شناخته می‌شود. حتی اگر نام خودش را نشنیده باشید حتماً شعرهایش را شنیده‌اید به این خاطر که مشهورترین سروده‌های او سال‌های سال است که به ماندگارترین آثار ماندگار مداحان و مرثیه‌خوانان کشور تبدیل شده و اگر هم اسمی از او برده نشود اما واژه‌هایش اشک بر گونه عزادار حسین(ع) شده است.

مردادماه ۱۳۶۲ در شهر قم به دنیا آمد. به گفته خودش، ۱۵ ساله بود که اولین‌بار به سرودن شعر دچار شد؛ آن‌هم به‌لطف ذوق و ارادتی که پدربزرگ شاعرش نسبت به ادبیات داشت. بزرگتر که شد بعد از درس و مدرسه، به مدت دو سال درس طلبگی خواند اما مسیرش طور دیگری رقم خورد و ادبیات را برای به خدمت گرفتن «واژه‌ها» در رثای اهل‌بیت(ع) انتخاب کرد، راهی که سفرش به کربلا آن را جلوی پایش گذاشت.

آن‌طور که خودش گفته است سرودن اولین اشعار حمیدرضا برقعی با بازگشت او از سفر کربلا مصادف شد و وقتی در سن ۲۲ سالگی یکی از اشعارش را بر زبان یکی از مداحان اهل‌بیت(ع) شنیده زیباترین لحظات شاعری‌اش رقم خورده است تا حالا که کتاب‌هایش مرجع بسیاری از مداحان است.

«طوفان واژه‌ها»، «قبله مایل به تو»، «پنجره»، «رقعه»، «یحیی» و «تحیر» همگی کتاب‌های شاعر هیئتی هستند که قالب‌های شعری مثنوی، چهارپاره، مسمط، بحرطویل و مربع را به کار می‌گیرد و با ابزاری به نام واژه روایت های مذهبی و تاریخی را به نحوی بازسرایی می کند که مخاطب حتی اگر خود بخواهد، نتواند آن روایت را فراموش کند و از عشق حسین سرشار نشود به قول خودش که می‌گوید: «قسم به معنی لا یمکن الفرار از عشق/ که پر شده است جهان، از حسین سرتاسر!»

*همسفر ضریح عشق

۴۲ سال قبل در قم به دنیا آمد و از دوران نوجوانی آن‌قدر شیفته هنر عکاسی شد که زندگی‌اش با عشق به ورزش و عکس‌های ورزشی گره خورد اما دست تقدیر برای او به گونه‌ای رقم زد که برای عکاسی در اماکن مقدسه به عنوان عکاس‌باشی اهل‌بیت(ع) مشهور شود. لقبی که خودش می‌گوید بزرگترین افتخار برای اوست که با این مقام شناخته می‌شود.

«خواهر خورشید»، «خورشید شهر»، «طواف عشق»، «قطعه»، «شمیم گل سرخ» و «بدرقه تا عشق» از جمله نمایشگاه‌های این عکاس آیینی با موضوع عکاسی از امکان مقدسه و حرم اهل‌بیت(ع) هستند که در داخل و خارج از ایران به نمایش درآمده‌اند.

اما نقطه اوج زندگی و دوران حرفه‌ای حسامی‌نژاد را باید عکاسی از مراحل ساخت، انتقال و نصب ضریح امام حسین(ع) و انتشار «ضریح عشق» عنوان کرد. کتابی که مجموعه عکس‌های این عکاس قمی از بدرقه ضریح مطهر حضرت اباعبدالله الحسین از قم تا کربلای معلی در آن به یادگار مانده است.