شهر بیست/ سرویس اجتماعی _ زینب آخوندی:  از ضلع غربی حرم مطهر که خارج می‌شوی، بعد از عبور از پل آهنچی، به خیابان اراک خواهی رسید. آن‌طرف خیابان در میان انبوه فروشندگان لوازم‌یدکی، تعویض‌روغنی‌ها و تعمیرگاه‌های خودرو، یک درب آهنی به‌سوی فضای باز بزرگی باز می‌شود. تابلو سبزرنگ کوچکی روی سردر نصب‌شده و مسیر ورودی از همان ابتدا حس و حال فضاهای نابه سامان دهه ۶۰ را دارد. تابلوی بزرگ‌تر آبی‌رنگ و با تصویری از کربلایی کاظم ساروقی است. مردی که به دلیل تعهد به پرداخت حقوق فقرا و رزق حلال، مورد عنایت قرآن قرار گرفت و حافظ کتاب خدا شد.

وارد شدن به قبرستان نو شبیه به وارد شدن به دنیای دیگری است. از هیاهوی خریدوفروش و تعمیر اتومبیل و تردد زائران که بگذری، حجم ناگهانی از سکوت و آرامش به مغزت هجوم می‌آورد. گویی از هیاهوی دنیا، وارد دالان سکوت برزخی گم‌شده شده‌ای.

اغلب برای توصیف آرامستانی که مؤمنین در آن آرمیده‌اند، از کلماتی مثل باغ مزار، بهشت، گلزار و … استفاده می‌شود اما حال‌وروز این روزهای قبرستان نو بیشتر شبیه به همان برزخ است. سنگ‌های قدیمی و شکسته، کاشی‌هایی که دزدیده شده‌اند و جای‌شان هنوز خالی است، درختان نیم‌سوخته، آرامگاه‌های خانوادگی که سال‌هاست غبار زمان روی درودیوارشان نشسته و نگاه‌هایی که روی تابلوهای کهنه و زنگارگرفته خیره مانده‌اند، حال و روز امروز این گورستان است.  

هر چند قبرستان نو به علت مجاورتش با حرم حضرت معصومه(س) و قرار گرفتن در کنار محله آبشار، همچنان اهمیتش را با وجود فرسودگی حفظ کرده است، اما این فضای ۵ هکتاری نزدیک به حرم می‌توانست سرنوشت بسیار بهتری از احاطه شدن با کاربری‌های خدمات خودرویی و فرسودگی و بی‌توجهی داشته باشد.

این قبرستان متعلق به دوران پهلوی دوم بوده و شهرتش را مدیون دفن شدن کسانی مانند «سلطان الواعظین شیرازی» صاحب شب‌های پیشاور، «میرزا حسن تبریزی رشدیه» مؤسس مدارس جدید در ایران، «آیت‌الله شجاع‌الدینی (خوئی)» امام جماعت مسجد سلمان تهران، «الهی طباطبایی» برادر علامه طباطبایی، «علامه کرباسچیان» مبتکر رساله توضیح المسائل، «کربلایی کاظم ساروقی»، «رسول ترک»، «سید محمد جواد ذاکر طباطبایی»، «دکتر علی اکبر سیاسی» و افراد دیگر است.

ساخت این قبرستان را به حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس حوزه علمیه قم نسبت داده‌اند. مجموعه گورستان ابو حسین هم همزمان با همین مجموعه شکل گرفته و حال و هوایی شبیه به آن دارد. مجموعه آرامگاه خانوادگی بیات هم با یک خانه قدیمی و بادگیرها و درب‌های چوبی زیبایش، در کنار این گورستان، یک مجموعه آرامگاهی کامل را ساخته است. مجموعه‌ای که طبق مصوبه شورای اسلامی شهر قم در سال ۱۳۹۹، دیگر نباید دفن اموات در آن صورت پذیرد.

آن‌طور که علیرضا خاکی، مدیرعامل سازمان بهسازی، نوسازی و زیباسازی اطراف حرم می‌گوید، این مجموعه ۵ هکتاری در آینده به یک باغ مزار و فضای شهری تبدیل خواهد شد. موضوعی که پایانی خواهد بود بر نابه‌سامانی‌های مجموعه قبرستان نو و خیابان اراک.

او معتقد است حرم مطهر حضرت معصومه (س) به‌عنوان یک فضای قدسی و زیارتی به محوطه بارانداز، جایگاه ارتباط اجتماعی و فضای قرارگاه‌های رفتاری در اطراف خود نیاز دارد.

در حال حاضر بسیاری از محوطه اطراف حرم مطهر را فضاهایی دربرگرفته که یا کارکرد زیارتی و یا کارکرد آموزشی دارند درحالی‌که این مجموعه حدود ۱۷ هکتاری به خدمات زائر، فضاهای مکث و فضاهای تجمع و گردآوری هم نیاز دارد. از طرفی شکل‌گیری این باغ مزار، کمبود فضای سبز هسته مرکزی شهر قم را نیز تا حدودی برطرف می‌کند.

مدیرعامل سازمان بهسازی، نوسازی و زیباسازی اطراف حرم یکی دیگر از مشکلات منطقه را وجود فضای ناامن، شب‌خوابی، کارتن‌خوابی و رفتارهای نامتجانس با پیرامون حرم دانست و گفت: فضاهای مخروبه در این قبرستان بازسازی یا به طور کامل تخریب می‌شوند و ایجاد کارکردهای فرهنگی در این فضاها، از مهم‌ترین اهداف طرح است.

مدیرعامل سازمان بهسازی و نوسازی اطراف حرم مطهر افزود: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این محدوده، ظرفیت فرهنگی و وجود مقبره بزرگانی مانند کربلایی کاظم است که بهسازی این محدوده، ظرفیت این مقابر را روشن می‌سازد.

طرح بهسازی قبرستان نو از جمله ۵ طرحی است که تفاهم‌نامه اجرای آن بین شهرداری قم و اداره کل راه و شهرسازی منعقد شده است. طبق این تفاهم‌نامه برای تملک این طرح از ظرفیت مجموعه اراضی ۴۸ هکتاری پردیسان استفاده خواهد شد. این موضوع می‌تواند روند تملک طرح را که از موضوعات بسیار زمان‌بر در طرح‌های این‌چنینی است، کوتاه کند.

از جمله مزیت‌های این طرح را می‌توان ساماندهی وضعیت خیابان اراک و انتقال واحدهای خدمات خودرویی از مقابل حرم مطهر دانست که در شرایط حاضر چهره نازیبایی پیش روی زائران داخلی و خارجی قرار داده است. از طرفی ساماندهی مجموعه محله آبشار که در این طرح رقم خواهد خورد، خدمات بهتری در واحدهای مورد استقبال زائرانی که اغلب خارجی هستند، ایجاد خواهد کرد.

مجموع این اتفاقات در کنار ساماندهی به شرق حرم مطهر با اجرای پروژه بسط شرقی و پروژه‌هایی که در گذشته اجرایی شده مانند پیاده راه ارم و انقلاب، قلب شهر قم را جلوه بسیار بهتری خواهد بخشید و تصویر بهتری از این شهر در اختیار زائران و میهمانان کریمه اهل‌بیت(س) قرار خواهد داد.