شهر بیست/ سرویس اجتماعی: از سمت شرق حرم مطهر که قصد زیارت بانوی کرامت کنی، ابتدا با آشفتگی وضعیت پارک خودرو مواجه خواهی شد. انواع و اقسام خودروها در گوشه و کنار پارکینگ شرقی متوقف شده‌اند و هرازگاهی هم یک اتوبوس، جمعی از زائران را در گوشه‌ای پیاده می‌کند. تخریب دندانه‌ای املاک در این محدوده نزدیک به ۵ هکتاری، آشفتگی پارک خودروها و وضعیت نابسامان جداره‌ها هر شاهدی را متعجب می‌کند. قم در این سال‌ها در وجوه مختلف خود متحول شده اما هنوز آشفتگی شرق حرم مطهر، به قوت خود باقی‌مانده است.

شاید اگر اینجا دمشق یا هر شهر جنگ‌زده دیگری بود، این‌همه آشفتگی در قلب شهر و پیش روی زائران عجیب به نظر نمی‌رسید. اما اینجا قم است؛ پایتخت تشیع و خاستگاه انقلاب اسلامی پیش از ۴۴ سال ….

یک‌طرف مادر پاکستانی دست فرزندانش را گرفته و به دنبال ورودی حرم می‌گردد. سمت دیگر پیرمرد و پیرزنی که از یکی از استان‌های دور به قم آمده‌اند، مانده‌اند مسیر طولانی محل پارک خودرو تا شبستان‌های حرم را چگونه طی کنند. در جداره‌ها آثاری از خانه‌های تخریب‌شده در سال‌های دور دیده می‌شود. دیوارنوشته‌هایی که معلوم نیست از چه زمانی به یادگار مانده هر یک داستانی دارند. گچ‌بری‌هایی به‌جامانده از خانه‌های قدیمی یادآور مردمانی است که سال‌ها به هم‌جواری با حرم بانوی کرامت افتخار می‌کردند اما با تعریف پروژه بسط شرقی حرم مطهر، املاک خود را به شهرداری واگذار کرده و به مناطق دیگر شهری کوچ کرده‌اند. بااین‌حال این پروژه پس از گذشت سال‌ها هنوز اجرایی نشده و فداکاری ساکنان قدیمی به بار ننشسته است.

در سال‌های اخیر فضاسازی اطراف حرم مطهر حضرت معصومه(س) در محدوده‌های مختلف دنبال شده و خیابان‌های آیت‌الله مرعشی نجفی، انقلاب و … چهره‌ای متفاوت از گذشته دارند. بااین‌حال ضلع شرقی حرم مطهر و محدوده‌ای که شهروندان آن را به پارکینگ شرقی می‌شناسند، همچنان در فهرست پروژه‌های نیمه‌تمام باقی‌مانده است.

نخستین گام‌های عملیاتی شدن بسط شرقی حرم مطهر بعد از طراحی بلوار پیامبر اعظم(ص) و از سال ۷۴ بود که شرکت صبوران به نمایندگی از منطقه دو شهرداری تهران فرآیند تملک این منطقه را آغاز و بیش از ۷۰ درصد آن را آزاد کرد. در سال‌های بعد در قراردادی با شهرداری تهران، تمام املاک از شرکت صبوران به سازمان بازنشستگی شهرداری تهران و سپس شهرداری قم منتقل شد.

در سال ۹۶ به دلیل ایجاد مشکلات فراوان در بدنه شرقی حرم، پس از انجام مطالعات فنی و مهندسی به درخواست اداره سرمایه‌گذاری شهرداری قم، تصمیم گرفته شد ساخت پارکینگ شرقی از سر گرفته شود.

در زمینهٔ طراحی هم تاکنون طرح‌های زیادی و مصوبه‌های بیشتری برای این پروژه طراحی شده است. در سال ۷۴ طرح محور حرم جمکران توسط مشاور ملک‌پور و همکاران تهیه شد. این طرح شامل پیشنهاد بلواری به عرض ۵۰۰ متر و  احداث بدنه در طول مسیر بود که به دلیل ایده‌های بلندپروازانه طراحان و تخریب وسیع و گسستن ساختار نیمه جنوبی شهر قم اجرا نشد.

پس‌ازآن طرحی دیگر برای محور حدفاصل حرم مطهر تا میدان معلم توسط مشاور «عمارت خورشید» تهیه شد. تغییرات گسترده در محدوده از قبیل پیشنهاد توسعه شرقی حرم مطهر و مغایرت اساسی ایجادشده ناشی از اقدامات توسعه‌ای باعث شد، طرح دوم نیز تحقق‌پذیر نباشد.

سال ۷۷ در بازبینی طرح تفصیلی، طرح بلوار پیامبر اعظم(ص) هم به تصویب کمیسیون ماده ۵ استان رسید. بر اساس این طرح بلوار پیامبر اعظم(ص) مثابه خیابان شهری از نوع شریانی درجه‌یک و با عملکرد اقامتی فرهنگی تجاری پیش‌بینی شد.

پس‌ازآن مشاور «فجر توسعه» پیش‌بینی یک فضای شهری مقابل حرم مطهر را به برنامه خود اضافه کرد. این فضا امروز همان بسط شرقی محسوب می‌شود. این محدوده در گذشته جزو دو محله تاریخی گذر خان و عشقعلی بوده که بافت آن تخریب شده و رؤیای پروژه پرآوازه‌اش نیز تاکنون به سرانجام نرسیده است.

در نهایت پس از سال‌ها با احتساب هزینه‌های سنگین تملک ۱۳ هزار متر باقی‌مانده در طرح قبلی، یک طرح جدید توسط مشاور عمارت خورشید بر مبنای ۲۴ هزار مترمربع تهیه شد؛ طرحی بر اساس محدودیت‌های پروژه از جمله وجود دو ملک تاریخی ثبت شده در میراث فرهنگی. مذاکره با سرمایه‌گذاران بر اساس این طرح صورت گرفت و قرار شد الزامات اجرایی بودن پروژه سرمایه‌گذاری آن نیز در نظر گرفته شود.  

انتهای آذرماه بود که در جلسه کمیته سرمایه‌گذاری، مسئله واگذاری محدوده بسط شرقی حرم مطهر برای اجرای پروژه سرمایه‌گذاری با اولویت ایجاد پارکینگ، پایانه و خدمات به شهروندان و البته ضمیمه کاربری تجاری برای صرفه اقتصادی تصویب شد. در این جلسه بنا شد طرح در ۴۸ ماه به نتیجه برسد اما فرایند تصویب آن در شورای اسلامی شهر قم بیش از دو ماه طول کشید.

شنیده‌ها حاکی از این است که وجود تنها دو ملک معارض که مالک یکی از آن‌ها دسترسی خوبی به مقامات ذی‌نفوذ دارد، موجب شده فرایند اجرای طرح با اختلال دچار شود. این درحالی است که خانه‌های متعدد باارزش‌های عمیق فرهنگی و تاریخی مانند بیوت مراجع بزرگ گذشته در این طرح تخریب شده‌اند و بسیاری از اهالی بومی سال‌هاست از زندگی در این محدوده محروم بوده‌اند؛ به این امید که این طرح به نتیجه‌ای رسیده و خدمتی برای زائران کریمه اهل‌بیت(س) باشد.

توسعه ۱۷ هکتاری اراضی اطراف حرم مطهر موضوعی اساسی برای ایفای نقش قم به‌عنوان پایتخت شیعی جهان اسلام بوده و هدف‌گذاری برای پذیرایی از ۳۶ میلیون زائر داخلی و خارجی در طول سال بدون این امر مشکل به نظر می‌رسد. این توسعه تنها به فضاهای زیارتی محدود نمی‌‎شود و شکل‌گیری زیرساخت‌های خدماتی برای آن امری ضروری به نظر می‌رسد. این درحالی است که توسعه ضلع غربی به رودخانه محدود شده و توسعه ضلع جنوبی نیز با ساخت‌وسازهای اخیر منتفی است. در چنین شرایطی تعلل در اجرای پروژه بسط شرقی با وجود شرایط تورمی کشور از سوی هر شخص و نهادی می‌تواند به‌نوعی ترک فعل محسوب شده و تبعات سنگینی برای آینده هسته مرکزی شهر قم داشته باشد.