شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: انبر را می‌گذارد یک گوشه کاشی و فشارش می‌دهد. کاشی در بین دست‌هایش به زحمت شکسته و یک سانتی‌متر می‌شود. چشم‌هایش را تنگ‌تر می‌کند و انحنای کاشی را بیشتر می‌کند، قرار است با پنس و چسب چوب آن را کنار بقیه کاشی‌های اشکی‌شکل بنشاند که قبلاً با همین انبر توی دستش شکسته و شکل داده تا همگی کنار هم دُم‌ طاووسی شوند که دارند با همین کاشی‌های سخت و بی‌جان روی تابلوی او جان می‌گیرند. آن‌قدر زنده است که هر لحظه منتظری از روی تابلو بلند شود و پر بزند.

سبز و آبی و نارنجی و قرمز، جشنواره رنگ به پا کرده‌اند. با کاشی‌هایی سختی که دست‌های زنانه او فرم‌شان داده، مربع، دایره، مثلث و چند ضلعی‌های دیگری که هر کدام با نظم جای خودشان را پیدا کرده‌اند و دست به دست هم داده‌اند تا عکسی از چهره طاووس ثبت کنند. 

فقط هم همین طاووس نیست، توی قفسه‌ها و روی دیوارهای اینجا پر شده از هنر دست دخترانی که با کاشی به همه چیز رنگ و روح داده‌اند، از تابلوها و آینه‌های کاشی‌کاری شده گرفته تا حوض و پادری و کاسه‌های پوشیده شده با کاشی‌های شکسته، بعضی‌ها طرح‌های مدرن دارند و بعضی‌های‌شان هم اصالت طرح‌های سنتی را حفظ کرده‌اند.

اینجا کارگاه هنر شرق است، جایی که به همت یک دختر دهه هفتادی از سال ۹۳ راه اندازی شده و حالا جرقه هنرآموزی و اشتغال دخترهای دیگری شده است که همین‌جا مشغول به‌کارند و به قول خودشان فقط آدم‌ها را کاشی نکرده‌اند.

محدثه طبسی، لیسانس معماری و ارشد مدیریت پروژه‌اش را در حالی گرفته که امروز بیشتر وقتش را با کاشی و رنگ و گاز انبر و پودر بندکشی می‌گذراند. اولین بار توی پروژه یکی از واحدهای درسی‌اش، کاشی‌های شکسته برای او مهم شدند، این‌طور که به گفته خودش برای پیدا کردن کاشی‌های شکسته سراغ ساختمان‌های نیمه کاره و در حال بنایی می‌رفت. «برای انجام پروژه یکی از واحدهای درسی مقطع کاردانی بود که با هنر کاشی شکسته آشنا شدم، اما فقط در حد آشنایی بود و آموزشی در کار نبود، برای اجرای همین پروژه سر ساختمان‌هایی که بنایی داشتند می‌رفتم و دو گونی ضایعاتی جمع کردم، با اینکه کل کار در حد کنار شکستن کاشی‌ها و قرار دادن کاشی‌هایی با یک طیف رنگ کنار همدیگر بود اما همان پروژه، جرقه‌ای برای علاقه‌مند شدن من به هنر کاشی شکسته شد.»

علاقه‌ای که حالا بعد از سال‌ها بیشتر هم شده است. بعد از آشنایی اولیه با هنر کاشی شکسته به یاری اینترنت و آموزش‌های آن بود که کارش را قدم به قدم پیش برد تا جایی که حالا پروژه‌های بزرگ شهری را مدیریت می‌کند؛ «آن زمان کلاس آموزشی خاصی برای کاشی شکسته در قم برگزار نمی‌شد به خاطر همین سعی کردم بیشتر به صورت خودآموز این هنر را یاد بگیرم و اولین پروژه‌ام را روی میز جلومبلی خانه خودم اجرا کردم و بعم هم کارهای دیگری مثل تابلو و حوض و کاسه‌های کوچک را کار کردم، بعد که اطرافیان نتیجه کارم را توی خانه‌ دیدند، به گسترش کار تشویق کردند و از همان زمان بود که کم کم به فکر آموزش افتادم.»

فکری که به گفته این هنرمند جوان، حالا به آموزش حدود ۳۰۰ هنرجو از سال ۹۳ ختم شده است که بسیاری از آنها از شهرهای دیگر به قم می‌آمدند؛ «در حال حاضر هم ۵ نفر به صورت مستقیم در کارگاه مشغول به کار هستند، حدود ۱۰ نفر هم در منزل کار می‌کنند اما با کارگاه ارتباط‌شان را حفظ کرده‌‌اند.»

آن‌طور که طبسی می‌گوید تولیدات کاشی شکسته آنها بیشتر به دو دسته محصولات دکوراتیو و دکوراسیون داخلی از جمله آینه، میزهای ناهارخوری و خاطره، ظرف‌ها در سایزهای مختلف، حوض‌ها و آب‌نماها و محصولات دیگر این چنینی و پروژه‌های شهری مثل دیوارنگاره‌ها و المان‌های شهری تقسیم می‌شوند. از همان پروژه‌هایی که در سال‌های گذشته توی زیرگذرها و برخی سازه‌های شهری در شهرهای مختلف دیده می‌شوند که با وجودشان به شهرها رنگ داده‌اند، طبسی و تیمش هم توی این حوزه دستی بر آتش داشته‌اند و در سال‌های اخیر پروژه‌های مختلف شهری را اجرا کرده‌اند.

پروژه دیواری قرچک از جمله پروژه‌های شاخص شهری طبسی بوده که در شرایط بارداری آن را اجرایی کرده و می‌گوید: «یک سال تمام، هفته‌ای دو روز جاده بسیار خطرناک قرچک را در شرایطی که باردار بودم به‌همراه همسرم می‌رفتم که به طور دقیق روی اجرای پروژه زیرگذر زیباشهر قرچک نظارت داشته باشم». او اما راه‌های دورتری را هم برای این عشق و علاقه‌اش رفته است، اجرای پروژه دیواری ساختمان برجی در اهواز هم از دیگر پروژه‌های دکوراسیونی بوده که طبسی اجرا کرده است.

اما از مهم‌ترین پروژه‌اش که می‌پرسیم فقط اسم یک کار را می‌برد، «پروژه تابلو هدیه حرم حضرت زینب(س)»، پروژه‌ای که او و تیمش از دو سال قبل کلید زده‌اند و حالا مراحل پایانی‌اش را طی می‌کند، آن طور که طبسی می‌گوید: «این پروژه تقدیمی به تولیت آستان حضرت زینب است که دو سال پیش از روز شهادت حضرت زینب شروع کردیم، در این دوسال آرام و با دقت کار را پیش بردیم و در حال حاضر مراحل نهایی را طی می‌کند، این کار ترکیب رنگ روغن و کاشی است طوری که بدنه از رنگ روغن و داخل رواق‌ها همگی کاشی شده است.»

«این تابلوی حدود دو متری با همکاری و هنر ۱۰ نفر از ابتدای کار تا به امروز ادامه پیدا کرده که همگی کار را دلی پیش برده‌اند»، این را طبسی گفته و ادامه می‌دهد: «همه بچه‌ها در زمان کار کردن روی این پروژه با وضو بودند، بعضی‌ها حتی می‌گفتند که حاجت گرفته‌اند و برای اینکه صفرتا صد کار، دلی انجام شده است دنبال این هستیم که بتوانیم با تولیت حرم حضرت زینب مذاکره کنیم و بتوانیم حداقل بچه‌هایی که بار اصلی کار روی دوش‌شان بوده است به زیارت حرم بانو ببریم و مستقیم تابلو را تقدیم تولیت حرم کنیم.»

«انوار حسینی» یکی از همین هنرمندانی است که آموزش را در همین کارگاه شروع کرده و حالا آن‌قدر در کار خودش حرفه‌ای شده که در تابلوی کاشی شکسته اهدایی به حرم حضرت زینب هم نقش داشته، از شروع کارش که می‌پرسم می‌گوید: «خانم طبسی برای پروژه دیواری اهواز نیاز به نیرو داشت و آگهی داده بودند و من از همان‌جا بود که با کارگاه هنرشرق آشنا شدم، مدت‌ها بود که دنبال همچین جایی در قم می‌گشتم اما پیدا نکرده بودم و می‌خواستم برای یادگیری این کار تا تهران بروم اما بعد از اینکه آگهی را دیدم خیلی خوشحال شدم و بلافاصله شروع به آموزش کردم و بُرش‌های اولیه دایره و مربع و … را سریع یاد گرفتم و توی پروژه اهواز همکاری کردم.»

حسینی که قبل از این هم دستی بر آتش رشته‌های مختلف هنری مثل کریستال و طراحی داشته است، می‌گوید: «خیلی زود به کاشی شکسته هم مسلط شدم و بعد از آن برای خانه خودم یک میز ناهار خوری با کاشی شکسته درست کردم و همین طور کار را توی کارگاه و خانه ادامه دادم و حتی یک سایت برای فروش محصولاتم هم راه انداختم. حالا هم توی کارگاه در حال تولید محصولاتی هستیم که بتوانیم نمایشگاه برپا کنیم».

«سمانه عدالت» هم این روزها مثل انوار حسینی سخت مشغول تولید کارهای دکوراتیو کاشی شکسته است، او که از دیگر هنرجویان کارگاه بوده حالا دیگر به نوعی شخص دوم کارگاه و دست راست طبسی است و توی آموزش هم او را کمک می‌کند: «از همان نوجوانی به هنر علاقه‌مند بودم، خیاطی و رنگ روغن را هم کامل بلد بودم اما باز هم دنبال یک هنری بودم که خاص و ویژه باشد که تا ۴ سال پیش که کارهای کاشی شکسته خانم طبسی را دیدم، از همان موقع علاقه‌مند شدم و آموزش را شروع کردم.»

انگار همه آنهایی که یک روزی پای‌شان برای آموزش به اینجا باز شده هم هنری یاد گرفته‌اند و هم روحشان را جلا داده‌اند، نمونه‌اش «سمیه سادات چاوشی‌زاده» است که داستان آشنایی او و هنر شرق بر می‌گردد به چند سال پیش که تا حدودی درگیر بیماری افسردگی شده بود و تنها همسرش متوجه این موضوع شده بود و برای رسیدن به سلامتی به پیشنهاد همسرش تصمیم گرفت که در یک کلاس هنری شرکت کند و اینطور شد که پایش به اینجا باز شد.

 آن‌طور که چاوشی‌زاده می‌گوید بعد از گذراندن دوره آموزشی هنر معرق کاشی با سایر هنرآموزان یک تیم هنری را تشکیل دادند و در پروژه‌های مختلف اعم از شهری و خصوصی همکاری کردند که برای او بهترینش تابلوی حرم حضرت زینب(س) بوده است.

اما با این همه، طبسی نگران سرکوب‌شدن این علاقه و اشتیاق شاگردانش به یادگیری است، دلیل نگرانی‌اش هم شرایط ناگوار اقتصادی است. به گفته او، بستر فروش در حال حاضر پاشنه آشیل چرخه تولید تا توزیع هنر کاشی شکسته است؛ «ما در تولید هیچ مشکلی نداریم اما به خاطر مشکلات متعدد، بستر فروش در حال حاضر به فضای مجازی محدود شده است؛ بخش مهم فروش محصولات ما صادرات بود که در حال حاضر به خاطر شرایط تحریمی و مشکلات اقتصادی متوقف شده است.»

گرانی قیمت تجهیزات و مواد اولیه مشکل دیگری است که کار فروش را سخت می‌کند، آن‌طور که طبسی می‌گوید: «قیمت یک تابلوی کاشی شکسته از ۵ میلیون تومان شروع می‌شود، به همین خاطر ما از ابتدا روی فروش دستی تولیدمان فکر نکرده بودیم و تمرکز اصلی‌مان روی صادرات بود، از کشورهایی مانند ترکیه و عراق و آلمان هم مشتری داشتیم و در سال‌های گذشته صادرات صورت گرفت اما در سه سال گذشته به خاطر شرایط تحریمی و به ویژه کرونا و کامل نشدن واکسیناسیون بحث صادرات هم با وقفه همراه شد.»

حالا هم به همین خاطر به فکر افزایش تولیدات خودشان افتاده‌اند تا با برگزاری یک نمایشگاه اختصاصی، شاید بخشی از مشکلات عرضه را حل کنند. طبسی معتقد است: «خیلی از ارگان‌ها و سازمان‌های سفارش دهنده حتی ارزش کار هنری را نمی‌دانند و نگاه بازاری دارند، مثلاً در بسیاری از پروژه‌های شهری به جای هنرمندانی که کارشان تخصصی است، کارگران ساختمان‌سازی را می‌آ‌ورند که فقط هزینه اجرای پروژه کمتر شود، همه این‌ها کار را برای هنرمند سخت‌تر و او را دلسرد می‌کند.»

او معتقد است اگر نهادهای متولی از هنرمندان حمایت می‌کردند، صنایع دستی این‌طور در ایران و به ویژه قم مهجور نمی‌ماند و هنرمند بدون دغدغه فروش محصولاتش، می‌توانست به تولید بپردازد.

*گزارش تصویری کامل کارگاه هنر شرق را «اینجا» ببینید.

عکاس: محمدعلی جلالی