شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ زینب آخوندی: در مراسمی با حضور استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان معماری، شهرسازی و تاریخ قم، کتاب «خانه‌های تاریخی قم» در خانه تاریخی یزدان‌پناه شهر قم رونمایی شد.

نکته اصلی این مراسم غیبت متولیان اصلی مسئله بافت و آثار تاریخی شهر قم یعنی نمایندگان اداره‌کل میراث فرهنگی بود که برای بسیاری از حاضران جای سؤال داشت. با این حال در این مراسم، رئیس کمیسیون عمران شورای اسلامی شهر قم، مسئولان سابق وزارت راه و شهرسازی، مسئولان سابق استانداری و شهرداری قم حضور د اشتند.

کتاب «خانه‌های تاریخی قم» مجموعه نفیسی از تصاویر و اطلاعات مربوط به ۲۴ خانه ارزشمند تاریخی شهر قم است که به کوشش سوسن بیات، محمد امیدواریان و نیلوفر زجاجی تألیف و گردآوری شده است.

خانه‌های معرفی شده در این کتاب یادگارانی از معماری ۲۰۰ سال گذشته شهر قم هستند و در این کتاب سعی شده ویژگی‌های اختصاصی خانه‌های سنتی شهر قم که موجب همزیستی با طبیعت سخت و خشن کویر در این شهر و سازگار با فرهنگ اصیل مردم قم بوده اند، بررسی و توصیف شده است.

خانه حاکم قم، خانه چاوشی، خانه دربهشتی، خانه سیدباقر روحانی، خانه شاکری، خانه سلامت، خانه توکلی و خانه نیازمند از جمله خانه‌های قمِ قدیم هستند که در این کتاب به آنها پرداخته شده است.

فرایند چاپ و انتشار این کتاب حدود چهار سال طول کشیده و در همین روزها برخی از خانه‌های ارزشمند قم مانند خانه سلامت تخریب شده و برخی دیگر مانند خانه توکلی و نیازمند در معرض تخریب قرار دارند.

*معماری آینه تمدن است

فرامرز پارسی، معمار، مرمت‌گر و مدرس دانشگاه در این مراسم با بیان اینکه معماری آینه تمدن است، اظهار داشت: اگر در دوره‌ای دیدید که معماری خوب است بدانید که مردم حالشان خوب بوده است. وقتی معماری مغشوش می‌شود، بدانید که مردم هم ذهن آشفته دارند.

وی افزود: مردم ما در گذشته در دنیایی زندگی می‌کردند که مجموعه‌ای از مفاهیم و پارادایم‌های معین به نام سنت آن را اداره می‌کرد. این نظام، برای خود اجزا و قوانینی داشت و مردمی که در آن پارادایم زندگی می‌کردند، خوشبخت بودند. معماری گذشته هم این را نشان می‌دهد که مردم در دنیای گذشته حال خوبی داشته‌اند.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه دوران ناصری دوره گذار از سنت به مدرنیته در تاریخ ایران است، اظهار داشت: انقلاب مشروطه ما را وارد دنیایی می‌کند که نسبت به دنیای سنتی گذشته مفاهیم متفاوتی داشته است.

به گفته وی در دوران ناصری، ما به یکباره از دنیایی که همه چیز مطلقاً کیفی بوده و ضرباهنگ زندگی کُند بوده، وارد دنیای اصالت کمیّت می‌شویم.

«همزمان با وارد شدن مفهوم مدرنیته به کشور، کلمه‌ای در زبان فارسی وارد می‌شود به نام توسعه. این کلمه در زبان انگلیسی چندان معنای کمّی ندارد اما در زبان فارسی از نظر ریشه لغوی، نسبت عمیق‌تری با کمیت دارد چرا که توسعه از وسیع شدن می‌آید.»

پارسی گفت: با آمدن پهلویِ اول مدرنیته به مدرنیزاسیون تبدیل شده و مفاهیم کیفی مدرنیته دچار غفلت می‌شود؛ نقادی و دموکراسی از مفاهیم کیفی دوران مدرن هستند اما می‌بینیم در ترجمه توسعه به زبان فارسی ما بیشتر به دنیا ما به ازای کمّی آن رفته‌ایم.

*نقد نگاه غربی به توسعه/ مدیرانی که فقط عدد تولید می‌کنند

وی با اشاره به اینکه در این دوران به توسعه و خوشبختی در قالب یک عدد نگاه می‌شود، افزود: همین الان هم مشاوران ما وقتی می‌خواهند طرح‌های شهرسازی تهیه کنند، دنبال سرانه هستند. گویا در دنیای امروز همه چیز معادل عددی به خودش می‌گیرد. این معادل‌ها هم طوری هستند که همه‌اش به دنبال آن می‌دویم و هیچ وقت به آنها نمی‌رسیم چرا که غربی‌ها همیشه یک قدم از ما جلوتر بوده‌اند.

«بخش مهمی از جامعه بروکراتیک ما نگاه به غرب دارد چرا که آنجا تحصیل کرده است. بخش دیگری از این کمیت گرایی هم به افزایش شدید جمعیت و مهاجرت برمی‌گردد. به همین خاطر است که مدیران ما دائماً برای اثبات شایستگی خودشان عدد تولید می‌کنند.»

به عقیده این کارشناس معماری و مرمت، ما در حال حاضر وارد دوره‌ای شده‌ایم که دیگر آن افزایش ناگهانی جمعیت وجود ندارد و پیروی کورکورانه از غرب هم جایگاهی ندارد. در این دوره باید به دنبال مفهوم توسعه از دیدگاه کیفی باشیم.

وی ادامه داد: معنی توسعه کیفی این است که دیگر نباید فقط دانشگاه و مدرسه و خیابان بسازیم بلکه باید مدرسه، دانشگاه و خیابان در شهرهایمان با کیفیت‌تر از قبل باشد.

«دنیای جدید مفاهیمی مانند فرهنگ و محیط زیست را وارد پارامترهای توسعه کرده و مفهوم جدیدی به نام توسعه پایدار تولید کرده است. ما هم باید تلاش کنیم از نگاه صرفا کمی به مسائل مرتبط با توسعه و زندگی مردم فاصله بگیریم.»

*مستندسازی آثار تاریخی یک کار عظیم فرهنگی است

پارسی با بیان اینکه درک دوره تحول کیفی یعنی اینکه ما با مفاهیم جدیدی باید آشنا شویم اظهار کرد: این‌طور نیست که دیگر به سرانه نیاز نداریم بلکه باید نگاه کمی و کیفی را در کنار هم حفظ کنیم.

وی با تأکید بر اینکه ما باید به دنبال حفاظت سرمایه‌های گذشته باشیم، گفت: اگر در توسعه کمّی کلید واژه اصلی «نوآوری» بود، در این دوره باید به این مفهوم برسیم که نیاز زیادی به ساختمان جدید، خیابان جدید و … نداریم بلکه باید آنچه داریم را حفظ و حراست کنیم.

این مدرس دانشگاه اظهار داشت: نه تنها ساختمان خوب بلکه باید ساختمان های بد را هم حراست کرده و ایرادات آن را برطرف کنیم. نوآوری در عصر جدید به این شکل معنا دار است.

وی در پاسخ به این سؤال که «روش شناسی ما برای توسعه در دنیای جدید چیست؟» خاطرنشان کرد: برای حفاظت باید ابتدا بضاعتمان را بشناسیم. در عالم مرمت این موضوع یعنی اینکه مستندسازی.

پارسی گفت: پاسخ به این سؤال که چه چیزهایی داریم و از چه چیزهایی باید حراست کنیم باید آغاز هر پروژه شهری باشد. در چنین نگاهی وقتی مدیران شهری در قم می‌خواهند شهر خوبی داشته باشند، صرفاً دنبال ساخت‌وساز جدید نمی‌روند.

«مدیری که در این شهر ارزشمند زندگی می‌کند، برای هر کاری باید ابتدا ببیند چه بضاعت‌هایی در شهر وجود دارد. شناخت بضاعت های یک شهر و مستندسازی آن یک حرکت عظیم فرهنگی است که باید آن را آغاز کرد و کتاب «خانه‌های تاریخی قم» می‌تواند بخشی از آن باشد.»

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: تألیف کتاب تاریخی قم یک حرکت ارزشمند بر اساس مفاهیم پیشروی قرن بیست و یکم است. مستندسازی و کارهای توصیفی از آنچه که هست کاری بسیار با ارزش و مایه افتخار است.

*لزوم خوانش جدید معماری قدیم

محمد سعید ایزدی، معمار و استاد دانشگاه هم در این جلسه مراسم با اشاره به اینکه تألیف کتاب «خانه‌های تاریخی قم» کاری بسیار ارزشمند در حراست از گذشته و هویت شهر قم است، اضافه کرد: در این کتاب آثاری مستند سازی شده که متأسفانه در حال از دست دادن‌شان هستیم.

وی با تأکید بر اینکه این‌گونه اقدامات نباید تنها در مستندسازی منحصر شود، تصریح کرد: مستندسازی باید بهانه‌ای باشد برای خوانش دوباره آثاری که از گذشته به جا مانده و یاد گرفتن از مردم گذشته برای ساختن زندگی بهتر.

«در جراید و رسانه‌ها بارها و بارها راجع واژه معماری ایرانی اسلامی شنیده‌ایم اما هیچ کس هم تعریف دقیقی از آن ارائه نکرده است. هر کسی در فضای خانه‌های تاریخی در شهرهای قدیمی کشور قرار می گیرد این موضوع را حس می‌کند که مردم گذشته همزیستی با زمین، سازگاری با شرایط آب و هوایی و سازگاری با ملزومات فرهنگی را به خوبی در معماری خود وارد کرده و در این عرصه بسیار موفق بوده‌اند.»

معاون اسبق وزارت راه و شهرسازی با اشاره به اینکه دو واژه مهم تداوم و تکامل در معماری و شهرسازی امروزه باید مورد توجه ویژه قرار بگیرند ادامه داد: از گذشته تا دوران نوگرایی ابتدای قرن با این واژه ها بسیار عجین بودیم.

وی افزود: معماری و شهرسازی گذشته در عین حال که در هر دوره تداوم داشته اما کامل هم میشده و این تدوام و تکامل جزوی از سنت شهرسازی است. یکباره ما در دوره معاصر با گسست عجیب و غریب از گذشته روبه رو شدیم. اصلا گذشته خودمان را منکر شدیم و دست به تولید سازه‌هایی بی‌کیفیت و بی‌هویت زدیم.

ایزدی گفت: این گسست از گذشته تنها در معماری بناهای مذهبی ما نبوده بلکه در تمام شئون شهرسازی و معماری ما اتفاق افتاده است.

*فراموشی مفهوم محله در شهرسازی جدید

وی با تأکید بر اینکه باید به مفهوم خانه واحد همسایگی و محله توجه کنیم ادامه داد: این مفاهیم امروز به شدت فراموش شده است. نسل های جدید اصلا مفهوم زندگی در محله را ندیده و درک نکرده‌اند. در نظام شهرسازی امروز ما چند بلوک را کنار هم می‌گذارند و اسمش را محله می‌گذارند.

این استاد دانشگاه در رشته معماری و مرمت اضافه کرد: امروز باید پرسید مفهوم محله در نظام شهرسازی ما چه نقشی دارد؟ چیزی به نام بلوک شهری که مجموعه‌ای از بافت شهری است که با خیابان‌ها محصور می‌شود را به جای محله نشانده‌ایم.

وی با بیان اینکه باید بدانیم عنصر تشکیل دهنده یک شهر محله است نه بلوک شهری اظهار داشت: بلوک های جدید شهری هیچ بو و نشانی از جریان زیست شهری ندارد.

«باید ابتدا بدانیم یک محله چه ویژگی هایی دارد؟ اگر بخواهیم در شهر قم یک محله جدیدی ایجاد کنیم آیا میتوانیم ابتدا مفهوم محله را برای خودمان تعریف کنیم ؟زیست بی نظیری که حاصل از معاشرت ها آداب تعاملات و مراسمات وجود داشت، امروز در غیاب مفهوم محله و در بلوک‌های شهری چطور بازخوانی می‌شود؟»

ایزدی ادامه داد: واقعاً امروز کجا زندگی می‌کنیم؟ آیا آپارتمان‌هایی که در آن زندگی می‌کنیم، با مفهوم خانه منطبق است؟ به نظر من این آپارتمان‌ها در نهایت خود ساختمان مسکونی هستند و ویژگی‌های خانه را ندارد. باید به خانه‌های قدیم برگردیم و خوانشی دوباره داشته باشیم تا بدانیم آن کیفیت‌ها چگونه تولید می‌شد.

وی تأکید کرد: خانه‌های تاریخی ما صرفاً ثروت کالبدی نیستند. ثروت‌های طبیعی و میراث ناملموسی را که در اینها هم وجود دارند، باید در نظر گرفت.

*عدم حمایت نهادهای دولتی از مستندسازی بناهای تاریخی

سوسن بیات، از مؤلفان کتاب «خانه‌های تاریخی قم» هم در این مراسم گفت: کتاب خانه‌های تاریخی قم محصول تلاش یک کار تیمی است که از درس برداشت از بناهای تاریخی در رشته معماری آغاز شد. در زمانی که در دانشگاه شهاب دانش این درس را داشتیم دانشجویان رشته معماری شروع به کار کردند و آن‌قدر با علاقه کار کردند که تصمیم گرفتیم این مجموعه را به یک کتاب تبدیل کنیم.

وی ادامه داد: در پروسه چاپ این کتاب چند باب از این خانه‌ها را از دست دادیم که بسیار غم انگیز بود.

بیات خاطرنشان کرد: یکی از چالش هایی که در حوزه مطالعات معماری و شهرسازی در قم وجود دارد این است که مطالعات عقیم است. دانشجویان قمی چندان موضوعات کارهای پژوهشی خود را به سمت مسائل قم سوق نمی‌دهند و اگر هم کاری انجام میشود اطلاع رسانی و مستندسازی دقیق به همراه ندارد.

وی گفت: برای چاپ این کتاب مورد حمایت ارگان ها هم قرار نگرفتیم و چالش‌های زیادی در مسیر چاپ داشتیم.

نیلوفر زجاجی از دیگر مؤلفان این کتاب هم در این مراسم گفت: خوشحالم با انتشار این کتاب توانستیم یک قدم هر چند کوچک برای شهرمان قم برداریم و امیدواریم با حمایت مسئولین این کار ادامه‌دار شود.

محمد امیدواریان، یکی دیگر از مؤلفان این کتاب با اشاره به اینکه رمز موفقیت در این‌گونه کارها تکیه به ظرفیت‌های مردمی به جای ظرفیت‌های دولتی است، گفت: حدود ۱۰۰ خانه در قم شناسایی کرده‌ایم. همچنین می‌توانیم کتابی را تدوین کنیم که خانه‌های تخریب شده در دهه های گذشته را به مردم قم معرفی کند.