شهر بیست/ سرویس اجتماعی_  راضیه رضایی: بیش از سه دهه از طرح مفهوم «شهر هوشمند» و شروع فصل تازه زندگی در جهان می‌گذرد، شهری که در آن از ظرفیت فناوری برای استفاده از داده‌ها در پلتفرم‌ها استفاده می‌شود تا شهروندان از خدمات بهتری برخوردار شوند.

اگرچه فناوری اطلاعات و ارتباطات مشخصه اصلی شهر هوشمند است اما فناوری به صورت اتوماتیک باعث هوشمندی نمی‌شود و شهروندان نیز نقش کلیدی در پذیرش و توسعه تکنولوژی دارند. 

شهرداری قم نیز چند سالی می‌شود با راه‌اندازی سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات یا همان «فاوا» وارد این دهکده جهانی شده و تلاش کرده با ایجاد زیرساخت‌ها و پلتفرم‌های شهروندی در مسیر هوشمندسازی گام بردارد اما با این حال، کلان‌شهر یک میلیون و چند صد هزار نفری قم همچنان تا بهره‌مندی از مؤلفه‌های هوشمندسازی نظیر اینترنت وای‌فای شهری، هوشمندسازی سیستم ترافیک، اکوسیستم اقتصادی، پارکینگ هوشمند، انرژی پاک، توسعه ناوگان حمل‌ونقل برقی و الکتریکی فاصله دارد.

به گفته رئیس سازمان فاوای شهرداری قم، مجموعه شهرداری در حوزه توسعه زیرساخت‌های سخت افزاری، «مرکز داده» را افتتاح کرده و حدود ۸۰ سامانه‌ نرم‌افزاری نیز فعال هستند اما شهر هوشمند نیازمند مردمی هوشمند است، چرا که با وجود توسعه پرداخت‌های الکترونیکی در ناوگان اتوبوسرانی، هنوز حدود ۲۰ درصد از شهروندان از روش پرداخت نقدی استفاده می‌کنند.

علی مومن حجازی رئیس سازمان  فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری قم در گفت‌وگوی تفصیلی با «شهر۲۰» به تبیین چالش‌ها و موانع سر راه اجرای شهر هوشمند پرداخت و درباره بهره‌مندی شهروندان از اینترنت اشیاء، پرداخت‌های الکترونیکی، دوربین‌های نظارتی، سامانه خدمات شهروندی و پارکینگ‌های هوشمند پاسخ گفت.

*از شهر هوشمند به عنوان محور تحول و توسعه شهری یاد می‌شود، شهرداری قم چه برنامه‌هایی برای توسعه هوشمندسازی دارد؟

یکی از مفاهیم جدید جهت مقابله با چالش‌های کنونی شهرها در عرصه برنامه‌ریزی شهری، توسعه شهر هوشمند است و تعریف خاص هر شهر از این موضوع براساس چشم اندازها، اولویت‌ها و زیرساخت‌هاست.

اولین گام در جهت هوشمندسازی، ارائه فرایندهای الکترونیکی در درون سازمان متولی است که مجموعه شهرداری قم در حوزه‌های اداری، مالی و تخصصی عملکرد خود را الکترونیکی کرده و ماحصل این اقدام، دستیابی به داده‌هایی است که می‌توان از آنها به صورت ارزش افزوده بهره برد.

*سازمان فاوا بیشتر در کدام بخش‌ از حوزه‌های شهری متمرکز است؟

با توجه به مأموریت‌های شهرداری قم، ظرفیت‌ها و نیازسنجی انجام شده در چهار حوزه «حمل‌ونقل و زیرمجموعه‌های آن»، «خدمات شهری»، «امور فنی و عمرانی» و «شهرسازی و معماری» در حال خدمت‌رسانی به شهروندان هستیم.

*با توجه به افزایش جمعیت شهرها، یکی از بزرگترین مشکلات در حال حاضر و در آینده، مرتبط با حمل‌ونقل خواهد بود. چه تحولاتی در زمینه حمل‌ونقل شهری قم در مسیر هوشمندسازی صورت گرفته است؟  

با توجه به اینکه ۹۴ درصد جمعیت استان در شهر قم ساکن هستند، «حمل‌ونقل» یکی از حوزه‌های اساسی مدیریت شهری است؛ سازمان فاوا با مشارکت معاونت حمل‌ونقل نسبت به الکترونیکی‌شدن خدمات از جمله پرداخت‌ها در اتوبوس و تاکسی اقدام کرده است.

همچنین از دیگر اقدامات انجام شده نصب دوربین‌های نظارتی و دوربین‌های ثبت تخلف در معابر است که اطلاعات حاصل از آنها در مرکز کنترل ترافیک دریافت و تحلیل شده و از این اطلاعات در راستای هوشمندسازی معابر و مدیریت بهینه ترافیک استفاده می‌شود؛ در عین حال استفاده از ترددشمارها و تحلیل وضعیت ترافیکی، مدیریت شهری را در خصوص انجام تغییرات در معابر از جمله توسعه و تعریض خیابان‌ها یاری می‌دهد.

*آیا از این داده‌ها می‌توان در حوزه خدمات شهروندی استفاده کرد؟

بله ما باید بتوانیم با استفاده از این اطلاعات و کاربردی کردن آنان در پلتفرم‌های اختصاصی و عمومی، خدمات ارزش افزوده به شهروندان ارائه کنیم؛ به عنوان نمونه تحلیل‌های داده‌ای از وضعیت ناوگان عمومی قابلیت اطلاع‌رسانی برخط از نحوه استقرار و نحوه‌ حرکت اتوبوس‌ها را در سطح شهر را به ارمغان می‌آورد که می‌توان در بسترهای مختلف این اطلاعات را به شهروند اطلاع‌رسانی کرد تا از این طریق شهروند بتواند تخمین بزند که مثلاً چه ساعتی می‌تواند به مقصد خود برسد. در صورت تحقق کامل این کار، ما به یکی از اهداف شهر هوشمند در حوزه حمل‌ونقل دست خواهیم یافت.

*از جمله معضلات گذشته شهروندان در حوزه پرداخت پول خرد و نقد در حمل‌ونقل، می‌توان به مواردی چون اتلاف وقت و افزایش احتمال شیوع بیماری ناشی از توزیع گسترده پول اشاره کرد. طی چند سال اخیر برای رفع این مشکل چه برنامه‌هایی اجرایی شده است؟

«قم‌کارت» اولین گام در الکترونیکی‌شدن حمل‌ونقل بود که شهروندان می‌توانند پرداخت های خود را به صورت الکترونیکی در کمترین زمان ممکن انجام دهند. از سال ۹۹ با نصب دستگاه خودشارژ کارت شهروندی و قم‌کارت که در برخی از ایستگاه‌های اتوبوس نصب شده است، این امکان فراهم شد تا به وسیله کارت بانکی، شهروند نسبت به شارژ کارت خود در هر ساعت از شبانه‌روز اقدام کند.

*کارت‌های شهروندی علاوه بر حمل‌ونقل در حوزه‌های دیگر خدمات شهری هم کاربرد دارند؟

کارت‌های شهروندی به دو دسته، با نام و بی‌نام تقسیم می‌شود که کارت‌های بی‌نام شبیه بلیت‌کارت بوده و مخصوص مهمانان و مسافران است و کارت‌های با نام مختص شهروندان بوده و قابلیت تبدیل به عابر بانک و کارت شتابی را دارد که شهروند می‌تواند از قم‌کارت در حوزه حمل‌ونقل عمومی شهری و بین شهری، حوزه خدمات پارک و پارکینگ، حوزه فرهنگی تفریحی ورزشی، مراکز خرید و مراکز خدمات شهری و بین شهری استفاده کند.

البته به منظور ایجاد یکپارچگی و سهولت استفاده شهروندان از حساب شهروندی در حوزه‌های مختلف، دستگاه‌های کاهنده‌ همخوان با حساب شهروندی جایگزین دستگاه‌های کاهنده قبلی شده است.

 *روش پرداخت کرایه به صورت الکترونیکی در تاکسی‌ها که بوسیله بارکد دو بعدی (که به آن QR هم می‌گویند) به اندازه کافی مورد استقبال شهروندان قرار نگرفته است. آیا در این زمینه آسیب‌شناسی صورت گرفته است؟            

برای پرداخت کرایه تاکسی بوسیله بارکد شما نیاز به استفاده از گوشی هوشمند دارید. سپس باید اپلیکیشن قمیار را روی گوشی هوشمند خود نصب کرده و از داخل برنامه، با انتخاب قسمت کیف پول شهروندی، اقدام به شارژ کیف پول الکترونیکی خود کنید. بر اساس تحقیقات انجام شده نداشتن گوشی هوشمند، اینترنت همراه، عدم آگاهی کافی از مزایای این طرح و عدم آموزش از جمله فاکتورهای مهم در استفاده نکردن شهروندان از این طرح است. قطعاً در این زمینه نیازمند آموزش و فرهنگ‌سازی بیشتر هستیم و امیدوارم در سال جاری ضریب نفوذ بهره‌گیری از این خدمت را افزایش دهیم.

*چه راه حلی برای رفع این چالش اندیشیده‌اید؟ آیا می‌توان از دستگاه‌های کاهنده و سرویس کارت شهروندی در تاکسی ها استفاده کرد؟

حدود ۷ هزار تاکسی به صورت رسمی و ذیل اشراف سازمان تاکسیرانی در حال خدمت‌رسانی به شهروندان هستند، قطعاً نصب دستگاه‌های کاهنده نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است و خود رانندگان نیز تمایلی برای پرداخت و دریافت این دستگاه را ندارند به همین دلیل ما از روش جایگزین بارکد استفاده کردیم تا شهروندان بتوانند از خدمات پرداخت الکترونیکی در حوزه تاکسیرانی نیز بهره‌مند باشند، این در حالی است که رانندگانی که از این طرح استفاده می‌کنند به صورت روزانه مبالغ دریافتی از این درگاه به حساب آنان واریز و تسویه می‌شود. البته طرح نصب دستگاه‌های کارتخوان سیار در تاکسی‌ها با همکاری بانک‌ها در دست اقدام است.

*وای‌فای شهری به دلیل اتصال بی‌سیم و سهولت دسترسی به اینترنت می‌تواند عامل مؤثری در مسیر هوشمندسازی و پرداخت‌های الکترونیکی باشد. چرا تاکنون طرح وای‌فای شهری در قم اجرا نشده است؟

ما به لحاظ قانونی مجاز به ارائه اینترنت وای‌فای در معابر و مکان‌های عمومی نیستیم اما در عین حال طرحی از قبل در سازمان فاوای شهرداری مبنی بر در اختیار قراردادن وای‌فای شهری در بوستان‌ها مطرح بوده که این وای‌فای لزوماً سرویس اینترنت نیست، بلکه صرفاً خدماتی است که از سوی شهرداری ارائه می‌شود.

بر اساس کارسنجی انجام شده ارائه این سرویس با توجه به ضریب نفوذ بالای اینترنت همراه در خانوارها و شهروندان، مورد اقبال قرار نخواهد گرفت. البته مجموعه فاوای شهرداری با برخی اپراتورهای مخابراتی مبنی بر ارائه چنین خدماتی در سطح بوستان‌ها تفاهم‌نامه فی‌مابین دارد و چنانچه ضرورت این موضوع احساس شود اقدامات لازم انجام می‌شود.

*اینترنت اشیاء یکی از مسائل به‌روز در هوشمندسازی شهرهاست. آیا این طرح در قم اجرایی می‌شود؟

اینترنت اشیاء به هر دستگاه فیزیکی اشاره دارد که قادر است با یک شناسه منحصر به فرد در یک شبکه بدون تعامل انسان به تبادل اطلاعات بپردازد. اینترنت اشیاء یک تکنولوژی مهم و مورد توجه در دنیاست. یکی از پروژه‌های سازمان فاوا در سال ۱۴۰۱، ایجاد و توسعه زیرساخت ارتباطی اینترنت اشیاء در سطح شهر و به دنبال آن اجرای برخی از خدمات از جمله کنترل مصرف برق روشنایی در بوستان‌ها، آبیاری فضای سبز و حمل و نقل است که این اقدامات را می‌توان در مسیر هوشمندسازی شهر قم برشمرد.

*آیا شهرداری در راستای محیط زیست هوشمند برنامه‌ای برای استفاده شهروندان از تکنولوژی‌هایی همچون دوچرخه الکترونیکی دارد؟

محیط زیست هوشمند یکی از مفاهیم مهم در هوشمندسازی شهرهاست که هدف آن کاهش آلودگی در جهت حفاظت از محیط زیست است اما موضوع دوچرخه الکترونیکی به عنوان خدمات شهروندی با مشارکت بخش خصوصی امکان‌پذیر است که در حال حاضر هیچ پیشنهادی از سوی بخش خصوصی مبنی بر سرمایه‌گذاری در طرح دوچرخه الکترونیکی دریافت نکرده‌ایم. در کلانشهرهای دیگر این طرح توسط شرکت های بخش خصوصی و استارتاپ ها انجام شده است و در حال حاضر چنین طرحی در مجموعه‌ی شهرداری در دست اقدام نیست.

آیا شهر قم از نوآوری پارکینگ هوشمند برای سهولت زائران برخوردار است؟

پارکینگ هوشمند یکی دیگر از نوآوری‌های مدرن در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات است که در امر گردشگری و زائرپذیری قم نقش بسزایی در خدمات رسانی دارد. در حال حاضر شهرداری قم دارای ۵ پارکینگ مسقف و روباز در سطح شهر است که مهمترین آن‌ها پارکینگ زائر است. در حال حاضر چالش مدیریت شهری در خصوص این پارکینگ در ایام مناسبتی و زیارتی، ایجاد صف‌های طولانی در ورودی و خروجی پارکینگ است. در فاز اول هدف ما هوشمندسازی پرداخت است که پیگیر اجرای آزمایشی نمونه‌ای در یکی از پارکینگ‌ها هستیم و به زودی پیاده‌سازی خواهد شد.

در سایر مؤلفه‌های هوشمندسازی، پارکینگ زائر تنها پارکینگ مسقف با قابلیت هوشمندی‌سازی است و سایر پارکینگ‌ها قابلیت نصب المان‌ها و سنسورهای مرتبط با تکنولوژی روز برای هوشمندسازی را ندارند اما طبعاً در پروژه‌های جدید به آن توجه خواهد شد و شهردار قم نیز بر ایجاد پارکینگ‌های هوشمند با ظرفیت های بالا در مناطق هشت گانه تأکید دارد.

*با توجه به اینکه اجرای طرح هوشمندسازی در سطح وسیع خصوصاً در شهرها همواره با چالش روبه‌رو بوده است، در حال حاضر مهمترین چالش پیش روی مجموعه فاوای شهرداری چیست؟     

 موفقیت پروژه‌های شهر هوشمند از طریق فناوری و سرمایه فنی تعیین نمی‌شود. موفقیت وابسته به رهبری و هماهنگی بین سازمانی است و یکی از چالش‌های مهم پیش روی شهر هوشمند، تعاملات بین دستگاهی است که در راستای بهبود خدمت رسانی به شهروندان باید بر این مشارکت بین دستگاهی تمرکز شود.

نبود وحدت بین سازمانی یک آسیب در مسیر خدمت رسانی به شهروندان است که می‌تواند در مسیر هوشمندسازی نیز اختلال ایجاد کند. به طور مثال اگر فردی اقدام به ساخت‌وساز ملکی کند در گام اول نیازمند دریافت کدپستی است که در صورت الکترونیکی شدن، شهروند بدون مراجعه به شرکت ملی پست می‌تواند کد پستی خود را دریافت کند. خوشبختانه طی تفاهم‌نامه مشترک بین سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری قم و اداره پست استان قم زمینه تبادل اطلاعات مکانی و کدپستی بین این دو سازمان فراهم شد تا شهروندان بدون نیاز حضوری به اداره پست و یا شهرداری در کمترین زمان اقدام به دریافت کدپستی ده رقمی کرده و اداره پست موقعیت مکانی دقیق کدپستی را به شهرداری ارائه می‌دهد که از این اطلاعات الکترونیکی می‌توان در حوزه‌های دیگر مانند طرح ترافیک و حمل‌ونقل نیز بهره برد.

این اتفاق گام بزرگی در تحقق دولت الکترونیکی است و امکان مدیریت هوشمند زمان را برای شهروندان فراهم می‌کند. این طرح در سامانه قمیار و به ساده‌ترین شکل طراحی می‌شود. امیدواریم نمونه این توافق با سایر دستگاه‌های خدمات نیز اجرا شود تا امکان توسعه خدمات به شهروندان فراهم شود.

*چه زیرساخت هایی در شهر قم برای هوشمندسازی آماده است؟

برای راه‌اندازی شهر هوشمند در زمینه ساختمان، حمل‌ونقل، انرژی و حکمرانی شهری به زیرساخت‌هایی نیاز است تا به عنوان پلی میان ارائه دهندگان خدمات شهری و شهروندان با داده‌های دقیق و واقعی عمل کند و راهکارهای لازم را به کمک تجهیزات، دستگاه‌ها و حسگرها ارائه دهد.

زیرساخت‌های لازم در این حوزه به دو قسمت سخت افزاری و نرم افزاری تقسیم می‌شود که مجموعه  شهرداری در حوزه سخت افزاری، «مرکز داده» خود را با استانداردهای روز افتتاح کرده و این مرکز کمک می‌کند تا بتوانیم تمامی داده‌های الکترونیکی را در این زیرساخت سخت‌افزاری پیاده کنیم. اینترنت اشیاء نیز یک ساختار سخت افزاری دارد که ما سعی داریم در سال جاری آن را مستقر کنیم.

حوزه دوم زیرساخت‌ها، سامانه‌های نرم افزاری است که در حال حاضر حدود ۸۰ سامانه‌ نرم افزاری در مجموعه شهرداری فعال است که بخشی از آن در حوزه مدیریت و فرایندهای داخل شهری و بخش دیگر در حوزه شهروندی فعال است. طبعاً توسعه‌ ما نسبی است و نیازمند گسترش و پیشرفت هستیم و به تناسب تکنولوژی و خدمات جدید زیرساخت‌های نرم افزاری ما هم توسعه پیدا خواهد کرد.

*با توجه به شعار سال در چه حوزه‌هایی از ظرفیت شرکت‌های دانش بنیان در مسیر رشد و پاسخ کاربردی‌تر به نیازهای جامعه استفاده کردید؟

استفاده از ظرفیت‌های دانش بنیان در مجموعه شهرداری از گذشته تا کنون امر رایجی بوده و در قالب تکالیف نُه‌گانه از سوی شهردار به همه زیرمجموعه ها ابلاغ شده است. مجموعه فاوا نیز از شرکت‌های استارت‌آپی برای بهره‌مندی از ایده‌های نو و توانمندی آن‌ها در ارائه سرویس‌های شهروندی جدید بهره برده و با اعلام فراخوان در سطح شرکت‌ها و انتخاب ایده‌های برتر از این مجموعه‌ها حمایت شده است تا خروجی استارت‌آپ‌ها منجر به تعریف یک محصول عملیاتی و ارائه خدمات جدید شهروندی شود.

*تاکنون در مسیر هوشمندسازی با بخش خصوصی تعاملی داشته‌اید؟

بله، موفقیت شهر هوشمند به برقراری ارتباطی قوی بین دولت و بخش خصوصی وابسته است. این ارتباط امری ضروری است؛ زیرا بیشتر اقدامات برای ساخت یک شهر هوشمند از طریق بخش خصوصی انجام می‌شود و با توجه به تعدد و تنوع پروژه‌ها در دو حوزه ارتباطی و اطلاعاتی، ارتباط با بخش خصوصی امری ضروری است و هم اکنون ۹۰ درصد خدمات ما به واسطه تعامل با شرکت‌های بخش خصوصی در قم و سراسر کشور است.

*چه برنامه‌هایی برای فرهنگ‌سازی برای داشتن یک شهر هوشمند در قم اجرا شده است؟

طبیعتاً فرهنگ‌سازی باعث افزایش آگاهی عمومی نسبت به مزایای شهر هوشمند می‌شود، در یک جمله می‌توان گفت شهر هوشمند نیازمند مردمی هوشمند است. ما به لحاظ زیرساختی و عملیاتی اتفاقات بزرگی را رقم زدیم اما لازمه حضور در عرصه‌ی تکنولوژی و استفاده از ابزارهای نوین، آموزش و فرهنگ‌سازی است. بر اساس آسیب شناسی انجام شده در حوزه پرداخت‌های حمل‌ونقل، هنوز حدود ۲۰ درصد از شهروندان در ناوگان اتوبوسرانی از روش پرداخت نقدی استفاده می‌کنند که این حجم قابل توجهی است. پس نیازمند آموزش، استفاده از طرح‌های تشویقی و شاخصه‌های امتیازی هستیم. قطعاً رسانه‌ها می‌توانند ما را در رسیدن به این هدف مهم یاری کنند.