به گزارش «شهر بیست» به نقل از روابط عمومی شهرداری قم، نشست ۴۲۳ بنیاد قم‌پژوهی با عنوان «تاریخچه بلدیه (شهرداری) قم» به مناسبت آغاز به کار موزه و مرکز اسناد شهرداری قم در دانشگاه طلوع مهر برگزار شد.

سعید قربانی پژوهشگر در این نشست ابتدا به تاریخچۀ تشکیل شهرداری در ایران پرداخت و افزود: بلدیه در ایران بیش از یک قرن قدمت دارد و بلدیه نام قدیم «شهرداری» است. در دوران قبل از قاجار «کلانتر» عهده‌دار تنظیف و برقراری نظم در جامعه بود و بعدها در دورۀ قاجار مشخصاً وظیفۀ تنظیف شهر یا آبادی را به ادارۀ احتسابیه سپردند که دارای دو بخش یکی احتساب و دیگری تنظیف بود که دارای دو بازوی اجرایی داروغه و محتسب بود.

وی با بیان اینکه ناصرالدین‌شاه بعد از بازگشت از اروپا به فکر تصویب قانونی در مجلس افتاد تا رسماً تأسیس بلدیه را رقم بزند اما این اتفاق بعد از او جامۀ عمل پوشید، گفت: در دوران مظفرالدین شاه اولین بلدیه در کشاکش حوادث مشروطه، در تهران تأسیس شد. پس از پیروزی مشروطه، در سال ۱۲۸۵شمسی مشکلات مختلفی در اداره امور شهرها، در زمینه‌هایی مانند بهداشت شهری، آب‌رسانی و … وجود داشت که نمایندگان مجلس اول، درصدد تدوین زمینه‌هایی مانند بهداشت شهرها برآمدند که این عمل، منجر به تدوین اولین قانون شهرداری‌ها با عنوان «قانون بلدیه» در تاریخ ۱۹ خرداد ۱۲۸۶شمسی شد و این قانون ۱۰۸ ماده‌ای، به تصویب نمایندگان مجلس رسید.

این پژوهشگر هدف از تأسیس بلدیه، «شهرداری» را تأمین منافع شهرها و رفع نیاز شهرنشینان اعلام کرد و یادآور شد: در این قانون پیش‌بینی شد که اعضای آن را مردم انتخاب کنند.. انجمن بلدیه دارای اختیارات گسترده‌ای در امور شهری بود که ریاست اداره بلدیه بر عهده رئیس انجمن بلدیه که از میان اعضای انجمن و با اکثریت آرا انتخاب‌شده بود، با عنوان «کلانتر» که معادل «معاون اول شهردار» بود، شناخته می‌شد.

قربانی ادامه داد: در اوایل مشروطه حمایت جدی از تشکیل یک بلدیه قانونی انجام نشد و با وجود تلاشی که شد، بلدیه در اوایل مشروطیت شکل نگرفت. چنانکه اولین بلدیه قانونی در تهران در سال ۱۲۸۹؛ یعنی سه سال بعد از تصویب قانون تأسیس بلدیه در مجلس شورای ملی، شکل گرفت. اولین بلدیه تهران، به نیابت سلطنت، «عضدالملک قاجار» و به ریاست «خلیل‌خان اعلم‌الدوله» (ثقفی)، تأسیس شد و این اداره در محلی به نام «خیام‌خانه»، استقرار یافت. اداره بلدیه، بعداً زیر نظر وزارت داخله انجام‌وظیفه می‌کرد. نخستین کسی که از طرف این وزارتخانه، حکم ریاست بلدیه را گرفت، شخصی به نام یمین‌السلطنه بود. وظیفه عمده در زمان عضدالملک، سنگفرش کردن چند خیابان مهم و نظافت کوچه و خیابان‌های دارالخلافه بود.

وی خاطرنشان کرد: در سال ۱۲۹۰شمسی با پیشنهاد دولت، مبنی بر انفصال انجمن‌های بلدی موافقت شد. این موضوع، به معنای فسخ قانون بلدیه نبود، بلکه برای اصلاح قانون بلدیه و افزایش میزان کارایی انجمن‌های بلدی این‌گونه تصمیم گرفته شد و اداره بلدیه همچنان بر اساس قانون، به کار خود ادامه داد. باوجوداینکه دولت سعی کرد، بلدیه را به خود وابسته کند، اما این جریان تا کودتای ۱۲۹۹ عملی نشد. پس از کودتا و روی کار آمدن سیدضیاءالدین طباطبایی و تسلط دولت بر تمامی امور، نخست‌وزیر برای رسیدن به اهدافش، تصمیم گرفت نهادهای مستقلی مانند بلدیه را به دولت وابسته کند. ازاین‌رو، با تدوین نظامنامه‌ای در هیئت دولت، در سال ۱۳۰۰شمسی، اداره بلدیه، وابسته به دولت شد و به‌این‌سان تحولات آن، تحت تأثیر تصمیمات «قدرت سیاسی» قرار گرفت.

وی افزود: بر اساس این نظامنامه، ریاست تشکیلات بلدیه تهران، زیر نظر ریاست وزرا قرار گرفت و نخست‌وزیر از طرف خود کفیلی برای اداره بلدیه تعیین کرد. در همین سال ساختمان مرکزی بلدیه به میدان سپه انتقال یافت. در سال ۱۳۰۳ شمسی قانون جدید بلدیه نوین تصویب و در سال ۱۳۰۹ اجرایی می‌شود. در سال ۱۳۱۲ وزارت داخله یا کشور عهده‌دار بلدیه‌ها می‌شود. و در سال ۱۳۲۸ با اعطای اختیار به انجمن‌های شهری، بلدیه‌ها واگذار می‌گردند.

این پژوهشگر اضافه کرد: قم از نخستین شهرهایی بود مانند تهران، اصفهان و قزوین که دارای بلدیه شد. از اسامی شهرداران قم در دورۀ قاجار اطلاعی در دسترس نیست، اولین شهردار قم در دورۀ پهلوی آقای جواد پیشوایی بود که در سال ۱۳۰۴ شمسی به این سمت منصوب شد. در گذشته امور زیادی بر عهدۀ بلدیه بود. به‌عنوان نمونه تا قبل از ایجاد ادارۀ ثبت‌احوال، فرایند صدور شناسنامه بر عهدۀ بلدیه قرار داشت. همچنین تا قبل از ایجاد بهداری بخشی از امور «صحی» قم بر عهدۀ «صحیه» بلدیه قرار داشت.

به گفته وی، یکی از ساختمان‌های شهرداری قم در دورۀ پهلوی اول، عمارت آسایشگاه در میدان فاطمی نزدیک دبیرستان حکیم نظامی بود. بعدها در سال ۱۳۲۱ شهرداری قم به ساختمان باغ ملی منتقل و تا سال ۱۳۷۴ در آن مکان مستقر بود.

قربانی در پایان ضمن ابراز ناخرسندی و نارضایتی از نحوۀ نگهداری اسناد و مدارک تاریخی از جانب ارگان‌های دولتی و مسئولین ذیربط، افزود: متأسفانه بسیاری از مدارک و اسناد تاریخی شهرداری قم هنگام نقل‌وانتقال از ساختمان قدیم به جدید نابود و ناپدیدشده است. تخریب شبانۀ ساختمان قدیم شهرداری و فرمانداری قم به دستور وزیر کشور وقت در دهه هفتاد، متأسفانه هم به میراث فرهنگی قم و کشور آسیب زد و هم منجر به نابودی اسناد و مدارک زیادی گردید. اسناد و مدارک ملی، شناسنامۀ هویتی و تاریخی هر جامعه‌ای به‌حساب می‌آید و باید در حفظ آن کوشا باشیم.

وی همچنین با اشاره به آغاز به کار موزه و مرکز اسناد شهرداری قم ابراز امیدواری کرد که به دلیل قدمت چند هزارساله قم، شاهد تأسیس موزۀ تاریخ شهر و مرکز اسناد باشیم.