شهر بیست/ سرویس سلامت _ محمد مهدی عنایت‌پور: از روزی که رد پای ویروس جهش یافته انگلیسی در «کنت» پیدا شد، شش ماه می‌گذرد. شهری که در جنوب شرقی انگلیس قرار دارد و یک‌باره با انفجار بیماران کرونایی مواجه شد. 

ویروس جهش یافته انگلیسی که روزهای مرگ‌باری را برای بریتانیایی‌ها رقم زد، با مخفی‌کاری سه‌ماهه سران انگلیس،‌ بیشتر کشورهای دنیا را دربرگرفت و ۱۶ دی ماه مسافر ایران شد و ۷ اسفند سر از قم درآورد.

حالا و در شرایطی که دو هفته از اعلام شناسایی موارد مبتلا به کرونای انگلیسی در قم می‌گذرد، مراجعه و پذیرش بیماران کرونایی از کوچک و بزرگ در مراکز درمانی بیشتر شده و حتی کودکان مشکوک به ویروس جهش یافته انگلیسی روی تخت‌های بیمارستان بستری شده‌اند.

ویروسی که به گفته دکتر خازنی، به کوچک و بزرگ رحم نمی‌کند و قدرت سرایت‌پذیری بالایی دارد و در صورت اعمال نکردن محدودیت‌های روزهای نارنجی و قرمز، امکان دارد شاهد روزهای سیاه باشیم.

دکتر محمد خازنی که استاد ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی قم و عضو هیئت مدیره انجمن ویروس شناسی ایران است، در گفت‌وگوی تفصیلی با «شهر۲۰» درباره ابعاد مختلف ویروس جهش یافته انگلیسی از علائم و تشخیص تا احتمال درگیری مجدد کسانی که به کرونا مبتلا شده‌اند، پاسخ گفت. او در این گفت‌وگو اعلام کرد حدود نیمی از جمعیت قم طی یک ساله گذشته مبتلا به کرونا شده‌اند. ماحصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:          

*چند ماهی می‌شود که صحبت از ویروس جهش یافته انگلیسی سر زبان‌ها افتاده. این ویروس جهش یافته چطور بوجود آمد؟

وقتی قسمتی از ماده وراثتی RNA ویروس‌ کرونا تغییر ‌کند، جهش شکل می‌گیرد. جهش‌ها جزئی از وجود و ذات ویروس‌ها هستند که یا به طور «خود به خود» یا در اثر دست‌کاری‌های آزمایشگاهی بوجود می‌آیند.

زمانی که ویروس کرونا در انگلیس شیوع یافت، این کشور به قرنطینه کامل یا «لوک‌دان» درآمد و تا حدودی بیماری کنترل شد اما سازمان‌های نظاره‌گر در سپتامبر ۲۰۲۰ مشاهده کردند میزان عفونت در مدت دو هفته، سه برابر شد. این موضوع برای آنها جای تعجب بود چراکه فاصله‌گذاری اجتماعی و شیوه‌های نامه‌های بهداشتی در حال اجرا بود.

مسئولان بهداشت انگلیس از لحاظ بررسی ژنتیکی و جهش بررسی کردند و متوجه شدند ۵۰ درصد افرادی که در آن مقطع زمانی قرنطینه بیمار شدند، با ویروس‌هایی آلوده می‌شوند که از نظر ژنتیکی جهش پیدا کرده یا اصطلاحاً تبدیل شده بودند به «واریانت»، یعنی ویروسی که دیگر ویروس کرونای چینی یا ویروس ووهان چین نبود. این اتفاق در جنوب شرقی انگلستان در ناحیه «کنت» اتفاق افتاد که تحت عنوان ویروس واریانت انگلیسی از آن یاد می‌شود.

*ویروس جهش یافته انگلیسی چه تفاوتی با ویروس چینی دارد؟

این ویروس در ۲۳ نقطه ژنی نسبت‌به ویروس چینی تغییر کرده که ۱۴ مورد از آن جهش‌ها مهم هستند. در دنیای ویروس‌شناسی زمانی که جهش باعث می‌شود ویروس توانمندی بیشتری کسب کند یا رفتار جدیدی را از خودش نشان دهد که قبلا نشان نمی‌داده، «جهش قابل اهمیت» عنوان می‌شود چون همه جهش‌ها نگران کننده نیستند و بعضی از جهش‌ها منجر به ضعیف‌تر شدن ویروس می‌شوند.  

جهشی که در ویروس انگلیسی رخ داد قابل اهمیت بود، چون این ویروس قدرت انتقالش از یک فرد به فرد دیگر تفاوت کرده بود. آن زمان مراکز سازمان‌های ذی‌صلاح، این مقدار را بین ۵۰ تا ۷۰ درصد ذکر کردند که الان حداقل ۵۶ درصد است و احتمال اینکه درصد سرایت و انتقال ویروس بیشتر شده باشد، وجود دارد.    

ضمن اینکه سرعت و سهولت در انتقال ویروس انگلیسی هم بیشتر شده، مثلاً اگر پیش‌تر با جمعی در یک فضای بسته، جلسه رسمی یا دورهمی خانوادگی برگزار می‌شد که یکی از افراد به ویروس چینی آلوده بود، ویروس در زمان چهل دقیقه به افراد دیگر منتقل می‌شد اما حالا اگر آن فرد آلوده به ویروس انگلیسی باشد، همه افراد در زمان بسیار کمتری مبتلا می‌شوند. انتقال راحت‌تر و سریع‌تر نوع جهش یافته انگلیسی محرز شده و این موضوع جای نگرانی دارد.

*قدرت سرایت این ویروس به چه عواملی بستگی دارد؟

زمانی که ویروس می‌خواهد از یک میزبان به میزبان دیگری منتقل شود، حتماً این گونه نیست که در اثر یک تماس منتقل شود. این احتمال انتقال به فاکتورهای متفاوتی مربوط می‌شود که یکی از آنها مربوط به میزان دوز ویروس انتقالی است.

مثلاً اگر من کرونا داشته باشم و فرد مقابل من سالم باشد، باید حداقل هزار عدد ویروس به او منتقل کنم تا او دچار بیماری کرونا شود و در اثر دویست‌ عدد ویروس منتقل نمی‌شود. این عدد را  فاکتورهای مختلف در یک ویروس تعیین می‌کند که این عدد برای آنفولانزا و سرماخوردگی و آبله مرغان متفاوت است.

امروز با توجه به اینکه قدرت سرایت‌پذیری ویروس در نوع انگلیسی بیشتر شده، حداقل دوز عفونی ویروس کاهش پیدا می‌کند؛ یعنی قبلاً اگر هزار عدد ویروس برای آلوده شدن به ویروس چینی لازم بود، الان به میزان خیلی کمتر این آلودگی انجام می‌شود.

*میزان بیماری‌زایی و علائم بالینی در مبتلایان کرونای انگلیسی نسبت‌به نوع چینی چه تغییری کرده است؟

۵۰ درصد مبتلایان به کرونای چینی، این ویروس را بدون نشان و ‌علامت می‌گرفتند، یعنی فردی به کرونای چینی مبتلا بود و به دیگران هم سرایت می‌داد ولی خودش هیچ علائمی نداشت. حالا اتفاقی که درباره ویروس انگلیسی افتاده، تظاهرات بالینی بیماری بیشتر شده. علائم تب و سرفه و بدن درد بیشتر شده، این ویروس در مقابل گونه قبلی علائم تیپیک‌تر و شاخص‌تری دارد.

وقتی بیماری را نشان‌دارتر می‌بینیم، شاید از نظر تشخیص اولیه در جامعه راحت‌تر باشد ولی خود این هم گویای این است که ممکن است ویروس، پاتوژنز یا بیماری‌زایی بیشتری داشته باشد. ریه شما تا زمانی که مشکل نداشته باشد، سرفه نمی‌کنید.

ویروس جهش یافته انگلیسی از نظر شدت بیماری‌‎زایی نسبت به چینی تغییر نکرده ولی به دلیل همین تظاهرات بالینی بیشتر و روشن‌تر، ممکن است در آینده گزارش شود که از نظر شدت بیماری‌زایی هم تغییر کرده چون مبتلایان این بیماری، علائم بالینی بیشتری را نشان می‌دهند.

*پس یعنی تمام کسانی که به ویروس جهش یافته کرونای انگلیسی مبتلا می‌شوند، علائم بالینی دارند؟  

نمی‌شود با قطعیت به این نتیجه رسید، طبیعتاً انتظار داریم افرادی هم بدون علامت به ویروس کرونای انگلیسی مبتلا شوند. یعنی مشابه ۵۰ درصدی که کرونای چینی داشتند اما علائم نداشتند. امروز هم نباید بیمار بودن را صرفاً به علائم بالینی منحصر کرد و به همین بهانه، شیوه‌نامه‌های بهداشتی و فاصله گذاری را کاهش داد. بعضی افراد به اشتباه تصور می‌کنند چون کسی نشانه آشکار بیماری را ندارد، پس مبتلا نیست. 

*علائم این بیماری طی چند روز مشخص می‌شود؟

از زمان ورود ویروس در بدن و تکثیر و عفونت‌زایی تا زمانی که فرد علامت‌دار بشود، به طور میانگین سه روز طول می‌کشد. برخی دچار اشتباه شده بودند که این ویروس طی سه روز، افراد را از پای در می‌آورد در حالی که طی سه روز به اوج عفونت‌زایی می‌رسد.

نکته مهم اینجاست که قبلاً اگر کسی علائم آلودگی با کرونا را احساس می‌کرد و نمی‌خواست قبول کند به کرونا مبتلا شده و درمان خانگی می‌کرد، حالا به هیچ وجه توصیه نمی‌شود از این مدل رفتارها داشته باشد.

زمان طلایی در بیماری کرونا اهمیت بسیاری دارد که این عدد ۵ روز است ولی چون فرد مبتلا ممکن است تا سه روز علائم را نشان ندهد، پس فقط دو روز باقی می‌ماند. یعنی یک فرد مبتلا به کرونای انگلیسی حداکثر در مدت دو روز پس از نشان دادن علائم بالینی باید به مراکز درمانی مراجعه کند و اگر از این امر خودداری کند، احتمال آسیب جدی وجود دارد.

افراد در صورت مشاهده اولین علائم بالینی نظیر تب، سرفه، بی‌حالی و بدن درد و سردرد باید به مراکز درمانی مراجعه کنند تا بخاطر گذشت زمان و تعلل در پیگیری بیماری، دچار آسیب جدی نشوند. افرادی هم که بخاطر شرایط شغلی باید در اجتماع و فضای بسته باشند، از دو ماسک استفاده کنند و ماسک بیرونی، ماسک پارچه‌ای باشد.

*دلیل خاصی برای استفاده از دو ماسک وجود دارد؟

در بعضی مقالات اشاره شده دو ماسک سد فیزیکی بهتری ایجاد می‌کند بویژه اینکه اگر ماسک بیرونی، پارچه‌ای باشد باعث حفظ رطوبت بیشتری در لایه‌های ماسک می‌شود. زمانی که هوای تنفسی، رطوبت بیشتری داشته باشد، سیستم حفاظتی نایژک‌ها و مژک‌های تنفسی، کارایی دفاعی بهتری خواهد داشت و عملاً آلودگی با بیماری‌های تنفسی از جمله ویروس کرونا کمتر اتفاق می‌افتد.

*در ابتدای انتشار اخبار مربوط به کرونای انگلیسی گفته می‌شد که این نوع ویروس قابل تشخیص نیست. با روش‌های فعلی آزمایشگاهی می‌توان مبتلایان به این ویروس را شناسایی کرد؟

بله این ویروس قابل تشخیص است. مسئولانی که آن زمان، مطالب را متقل می‌کردند خوب و دقیق منتقل نکردند. احتمالاً منظور آنها این بود که تفکیک میان ویروس انگلیسی و چینی نیاز به مراحل آزمایشگاهی بیشتری دارد نه اینکه کلاً واریانت انگلیسی قابل تشخیص نباشد. این گونه نیست که مثلاً فردی با این ویروس آلوده شده باشد و PCR او منفی شود.

*تست‌های سریع یا «رپید» که در مراکز سلامت استان در حال انجام است، قابلیت تشخیص و شناسایی این ویروس را دارند؟

در حال حاضر این تست‌های سریع قادر به شناسایی این واریانت هستند اما نتایج این تست‌ها باید با تست‌های PCR تأیید شود. بنابراین اگر فردی به کرونای انگلیسی آلوده بود و تست «رپید» او منفی شد، نباید به حساب این گذاشت که این تست نتوانست کرونای انگلیسی را تشخیص دهد چون این روش حساسیت کمتری دارد اما از آنجا که مقدار ویروس انگلیسی در افراد مختلف بیشتر است، تست‌های «رپید» در این تشخیص‌ها بهتر از قبل عمل می‌کنند.

*مبتلایان ویروس جهش یافته به لحاظ سنی تغییر کرده‌اند؟ گفته می‌شود امکان ابتلای کودکان به ویروس انگلیسی وجود دارد.

همان‌طور که بیان شد، سرعت انتقال ویروس جهش یافته انگلیسی بیشتر شده و تفاوت‌هایی در میزبان‌های خودش کرده است. در ویروس نوع چینی، درگیری خاصی در گروه سنی کودکان مشاهده نمی‌شد ولی با تغییراتی که در این ویروس رخ داده، گروه سنی زیر ۱۰ سال هم جزء گروه‌های در معرض خطر قرار گرفتند.

*اخیراً دانشگاه علوم پزشکی قم اعلام کرد میزان بستری کودکان مشکوک به کرونا افزایش داشته است. این کودکان به ویروس انگلیسی مبتلا شده‌اند؟ 

مواردی از بستری کودکان در بیمارستان‌های مناطق کشور اعلام شده و آلودگی این کودکان به ویروس انگلیسی تأیید شده که این موضوع خیلی نگران کننده است و همگان باید نسبت به ایمنی این گروه افراد حساس باشند چرا که حفظ ایمنی و رعایت بهداشت در این گروه سنی کمتر اتفاق می‌افتد.

*میزان مرگ‌ومیر در مبتلایان نوع جهش یافته انگلیسی نسبت به مبتلایان ویروس چینی، بیشتر شده است؟

هنوز گزارش رسمی در این رابطه منتشر نشده است. متأسفانه کشور انگلستان همین واریانت جهش یافته را هم دیر اعلام کرد. ما هنوز تردید داریم که انگلیسی‌ها غیر از تأخیر در اطلاع رسانی به دنیا، مسائل مهم دیگری از جمله میزان مرگ و میر را هم پنهان کرده باشند.

ما باید منتظر آنالیزهای کشور خودمان باشیم. برآوردهای اولیه می‌گویند میزان مرگ و میر بیشتری دارد ولی گزارش‌های کشور انگلیس می‌گوید مرگ و میر بیشتری ندارد. همان‌طور که وزیر بهداشت هم اشاره کرد ویروس انگلیسی در پاتوژنز و مرگ‌ومیر هم تفاوت کرده. با توجه به سرایت پذیری بالای ویروس انگلیسی باید بیشتر مراقبت و رعایت کرد. مثلاً اگر ویروس چینی طی یک روز، هزار نفر را به بیمارستان‌ها بکشاند، نوع جهش یافته انگلیسی بواسطه سرایت‌پذیری بیشتر می‌تواند ده هزار نفر را بستری کند.

*در حوزه درمان کرونا اتفاق خاصی رخ داده یا داروی مشخصی برای درمان این ویروس کشف شده است؟

درباره درمان اتفاق خاصی رخ نداده. کرونا مثل ویروس هرپس یا تبخال، داروی اختصاصی ندارد و تمام داروها و روش درمانی که استفاده می‌شود، در دسته بندی اصطلاحًا داروهای مراقبتی یا حمایتی قرار می‌گیرد. داروهایی که عوارض و شدت بیماری را کم می‌کنند ولی به طور مستقیم روی ویروس اثرگذاری ندارند.

*یکی از نگرانی‌هایی که نسبت‌به نوع جهش یافته ویروس کرونای انگلیسی وجود دارد، بحث تأثیرگذاری واکسن‌هاست. در حال حاضر کسانی که واکسن تزریق کردند، از ابتلا به این نوع ویروس ایمن می‌شوند؟    

هم واکسن‌های وارداتی و هم واکسن‌هایی که در داخل کشور در حال آماده شدن هستند، نسبت به نوع جهش یافته تأثیرگذار و ایمن هستند اما قضاوت درباره اینکه «اگر کسی واکسن زد، پس به هیچ عنوان با این ویروس آلوده نمی‌شود»، نیازمند زمان بیشتری است چون اطلاعات دنیا نسبت‌به این ویروس انگلیسی کم است و هیچ‌کس نمی‌تواند به قطعیت صحبت کند.

کسانی که واکسن زدند امکان ابتلا به واریانت‌های آفریقایی و برزیلی را دارند. بنابراین از نظر علمی و اخلاقی نباید شیوه‌نامه‌های بهداشتی را کنار گذاشت. باید این نگرانی را داشته باشیم که حتی اگر واکسن تزریق کردیم، باز هم امکان ابتلا وجود دارد.

*به نظر شما طی یک سال گذشته، چند درصد مردم قم به ویروس کرونا مبتلا شدند؟

براساس برآوردهای مطالعاتی که داشتیم، در گیلان حدود ۵۵ تا ۶۰ درصد و در قم حدود ۴۵ تا ۵۰ درصد افراد به این ویروس مبتلا شدند.

*کسانی که به کرونای چینی مبتلا شدند، نسبت‌به نوع جهش یافته انگلیسی ایمن هستند؟ 

اگر ۵۰ درصد جمعیت استان درگیر شده باشند، هنوز نمی‌دانیم این ۵۰ درصد ایمنی کاملی دارند یا بخاطر گذشت زمان با اُفت آنتی بادی مواجه شده‌اند و مجدداً در معرض خطر قرار هستند.

ویروس جهش یافته انگلیسی، شیوع سریعی دارد و ظرف دو ماه، کل اروپا را درگیر کرد. اگر ویروس انگلیسی با شرایط جغرافیایی ایران یا قم تطبیق پیدا کند، کار برای مراکز درمانی سخت می‌شود. 

حتی اگر ۵۰ درصدی که مبتلا شدند و دیگر مبتلا نشوند، بازهم نیمی از جمعیت استان در معرض خطرند و از آنجا که سرایت ویروس بیشتر است. در زمان کوتاهی افرادی زیادی درگیر می‌شوند و نظام سلامت نمی‌تواند پاسخگوی خدمات درمانی بهداشتی باشد.

*کسانی که طی چند ماه اخیر به کرونا مبتلا شدند، ایمنی بیشتری دارند؟

بله این افراد نسبت به کسانی که اسفند پارسال یا ابتدای امسال درگیر شدند، وضعیت ایمنی بهتری دارند. تقریباً افرادی که قبلاً بیماری را گرفتند، وضعیت بهتری دارند. حتی اگر مجدد مبتلا شوند، عفونت خفیف‌تر و علائم کمتری دارند.

*امسال موارد مبتلا به آنفولانزا هم گزارش شد؟

خوشبختانه امسال بخاطر فاصله گذاری و رعایت مسائل بهداشتی از نظر آنفولانزا، سال بی‌نظیری را در کل کشور داشتیم. آنفولانزا فقط در یکی دو مورد گزارش شد که آن هم آنفولانزای نوع B بود نه نوعA .

*پس یعنی به بیمارانی که گفتند مبتلا به آنفولانزا هستید، کرونا داشتند؟  

طی بررسی‌هایی که اخیراً انجام دادیم، بیماری‌های تنفسی امسال یا راینو ویروس‌ها (ویروس‌های سرماخوردگی) بودند که بیش از صد نوع هستند یا نوعی از عضو خانواده کرونای قدیمی بودند که مشابه همان سرماخوردگی‌های معمولی را ایجاد می‌کنند یا کرونای کووید ۱۹ بوده. بنابراین آنفولانزایی در کار نبوده است.

*به نظر شما در وضعیت فعلی که امکان شیوع بالای ویروس انگلیسی وجود دارد، لازم است که شهر قرنطینه شود؟

قرنطینه برای زمانی است که شهر به عنوان کانون عفونت شناخه شده باشد و مطئمن باشیم ویروس به جاهای دیگر سرایت نکرده. در حال حاضر  قرنطینه کامل درباره استان خوزستان هم که شرایط حادی دارد، کارایی لازم را ندارد اما هرچه سریعتر باید محدودیت‌های وضعیت نارنجی و قرمز در استان اعمال شود.

*با توجه به اینکه قم یک شهر زائرپذیر است و احتمالاً در تعطیلات نوروزی مقصد سفر مسافران بسیاری می‌شود، احتمال شروع پیک جدید کرونا در استان وجود دارد؟

با توجه به افزایش مراجعات سرپایی بیماران مشکوک و تأیید موارد مثبت، باید محدودیت‌های ویژه اعمال شود تا ویروس گسترش پیدا نکند و استان به طور جدی درگیر نشود.

در حال حاضر نمی‌توانیم بگوییم پیک چهارم شروع شده ولی علامت‌ها و سیگنال های مهمی را می‌بینیم که به سمت پیک چهارم می‌رویم و اگر رعایت نکنیم و جدی نگیریم، از فروردین وضع خوبی نخواهیم داشت. فراموش نکنیم ویروس جهش یافته انگلیسی با سرایت پذیری بالایی که در کشور انگستان داشت، سیستم قوی درمانی و بهداشتی این کشور را به زانو در آورد.