شهر بیست/ سرویس اجتماعی _ وجیهه غلامحسین‌زاده: پاییز که می‌شود برگ‌ریزان می‌آید و صدای خش‌خش برگ‌ها. جشنواره رنگ به پا می‌شود. خرمالوها می‌رسند و درخت‌های انار بار می‌دهند. پاییز می‌آید با آفتاب‌های بی‌جان و باران‌های گاه و بی‌گاهش. باران‌هایی که شهر را می‌شویند و نشاط هدیه می‌دهند، پاییز شروع موعد باران‌هایی است که ماه‌ها برای آمدنشان انتظار کشیدیم اما گاهی همین باران‌ها پشیمان‌مان می‌کنند از این انتظار، وقتی باران سقف خانه‌ای را می‌ریزد، وقتی مهمان ناخوانده خانه‌ای می‌شود و وقتی که عمر و آرزوهای یک خانواده را به گِل می‌نشاند.

ساعت ۱ و ۱۹ دقیقه بامداد ۴ فروردین بود که همین باران شروع واقعه‌ای را رقم زد، باران می‌آمد وقتی که زمین ۵ نفر را در حوالی میدان کشاورز قم بلعید، نشست زمین در شبی که قم زیر رگبارهای شدید بود گودالی به عمق ۷ متر و گستره ۱۵ متر ایجاد کرد تا دو خودرو را در خودش ببلعد.

حادثه ای که سه کشته داشت. از ۵ نفر سرنشینان دو خودرو پراید و ۲۰۶، پدر، مادر و فرزند شش ماهه یک خانواده جوان سه نفره که سرنشینان خودرو ۲۰۶ بودند از دنیا رفتند. حادثه ای که می‌شود از ابتدا تا انتهایش را در چند سطر خلاصه کرد اما در ابعاد غمش می‌شود مثنوی‌ها نوشت.

از همان شب وقوع ماجرا بحث بر سر آن آغاز شد، دستگاه قضا پیگیری ابعاد مختلف حادثه میدان کشاورز را در دست گرفت، بعضی‌ها آب‌و فاضلاب را مقصر دانستند، بعضی‌ها از مترو و حفاری‌هایش حرف می‌زدند و بعضی‌ها هم گفتند که آتش‌نشانی درست و به موقع عملیات نکرده است.

مدیرعامل سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری قم اما می‌گوید که این بعضی‌ها جانب انصاف را نگه نداشتند و زمان رسیدن سازمان آتش نشانی به محل حادثه را طولانی عنوان کردند که صحت ندارد.

آن‌طور که عباس جعفری گفته «ایستگاه۳ آتش‌نشانی در خیابان کشاورز است و ظرف یک دقیقه نیروهای آتش‌نشانی به محل رسیدند، وضعیت موجود حادثه و ترکیدگی لوله‌های سازمان آب و فاضلاب و ایجاد یک حفره هفت متری، وضعیت بسیار ویژه‌ای را ایجاد کرد و یک حادثه نادر در مجموعه شهر را رقم زد.»

به گفته او، «کسانی که ابتدا حادثه را گزارش کردند، اعلام کردند که یک خودرو سقوط کرده است. نیروهای آتش‌نشانی بعد از حضور در محل، درخواست خودروی نجات جرثقیل می‌کنند و این خودرو از ایستگاه۲  که جنب ترمینال است ظرف ۵ دقیقه خودش را به آنجا می‌رساند و امداد را آغاز می‌کند.»

ابعاد حادثه به قدری بوده که عملیات برای نیروهای آتش‌نشانی سخت‌تر شده و احتمال فرونشست بیشتر زمین و وقوع یک فاجعه بزرگتر را می‌داد. به گفته جعفری، «نیروی آتش‌نشانی در عمق حفره با وضعیت ناگواری مواجه می‌شود که زیر آسفالت کاملاً خالی شده و احتمال ریزش و مدفون شدن مردمی که در آنجا حضور داشتند وجود داشته و اعلام می‌کند که باید جرثقیل تغییر موقعیت بدهد چون حضورش امکان فرونشست بیشتر و عمیق‌تر شدن حفره را فراهم می‌کند.»

بعد از تغییر موقعیت جرثقیل اما مشکل دیگری برای اجرای عملیات به وجود می‌آید، با دورتر شدن جرثقیل از محل حادثه دیگر بوم جرثقیل برای اجرای عملیات به بالای حفره نمی‌رسد. آن‌طور که مدیرعامل سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهرداری قم گفته در چنین موقعیتی نیروهای آتش‌نشانی درخواست نردبان می‌کنند؛ «همزمان یک نردبان آتش نشانی در میدان آستانه و پاساژ حضرتی در حال اطفای حریق بود که از آنجا به محل حادثه در بلوار کشاورز منتقل شد و همزمان با آن از مجموعه های مختلف راه و شهرسازی هم درخواست جرثقیل می‌شود اما وقتی نیروهای آتش‌نشانی وارد گودال شدند متوجه سقوط دو خودرو در گودال شدند».

به گفته جعفری، «خودروی ۲۰۶ که بعد از خودروی پراید به داخل گودال سقوط کرده بود کاملاً در گِل‌ولای عظیم داخل گودال شناور شده بود و خودروی پراید که اولین خودروی سقوط کرده بود در موقعیت بالاتری قرار داشت و قسمتی از آن را گل‌ولای گرفته بود.»

با عملیات نیروهای آتش‌نشانی خودروی پراید بیرون کشیده شده و دو نفر سرنشین این خودرو نجات پیدا می‌کنند اما سرنشینان خودروی ۲۰۶ که بیرون کشیدن آن از گودال ایجاد شده بیشتر طول می‌کشد، هر سه فوت می‌شوند.

خانواده‌ای که تازه چند ماه از آمدن فرزندشان گذشته بود و شاید در همان لحظه‌های قبل از به گِل نشستن خودروی خود، داشتند آرزوهای‌شان را برای آینده‌اش مرور می‌کردند. آرزوهایی که معلوم نیست در آینده برای خانواده‌ دیگری هم این‌طور به گِل بنشیند یا نه! با نشست‌های متعدد میدان کشاورز و مسدودشدن‌های پی‌درپی، حالا دلهره و نگرانی برای هر بار عبور از این میدان برای مردم چندان بی‌راه نیست.

آن‌طور که سیدرضا حسینی مدیر منطقه شش شهرداری قم می‌گوید: «با توجه به اینکه قبلاً در این منطقه، قنات‌های زیادی وجود داشته، میدان کشاورز خاک سستی دارد، وقتی ما در طبیعت دست می‌بریم و فرم طبیعت را به هم می‌زنیم یک سری بازتاب هم از طبیعت دریافت خواهیم کرد».

«ابعاد مختلف ماجرا باعث شد که بررسی آن به مقام  قضایی واگذار شود و نظرات کارشناسی قطعی و احتمالی وقوع حادثه احصا شود»، این را حسینی گفته و ادامه می‌دهد: «یکی از دلایل قطعی حادثه بحث نشت فاضلاب بود، این موضوع باعث شد که حدود ۳۰۰ متر از خط انتقال فاضلاب منطقه هم بازسازی شود».

آن‌طور که مدیر منطقه شش شهرداری قم گفته است «برای جلوگیری از وقوع مجدد حادثه‌های این چنینی، اصلاح این خط لوله به صورت پروژه مشترک اجرایی می‌شود، استان هم دخیل است و شهرداری هم قرار شده که مجوز حفاری رایگان صادر کند».

به گفته حسینی، با اصلاح شبکه پوسیده فاضلاب می‌شود تا حدودی از حوادث مشابه جلوگیری کرد: «علاوه بر میدان کشاورز در مقابل درمانگاه حضرت ابوالفضل(ع) هم نشست بدی داشتیم که ممکن است مشکلاتی به بار بیاورد. با تعویض شبکه فاضلاب و یک سری اقداماتی که در رابطه با  آب‌های سطحی اجرایی می‌شود، می‌توان امیدوار بود که دیگر شاهد چنین اتفاقاتی نباشیم».

«نشت آب یکی از دلایلی است که می‌تواند از کانال‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی شهرداری باشد، می‌تواند در نتیجه شبکه فاضلاب باشد و حتی بعضی وقت‌ها ممکن است در نتیجه وجود چاه‌های جذبی منازل در حوالی مترو به وجود بیاید،»؛ ‌این را مدیر منطقه شش شهرداری قم گفته و ادامه می‌دهد: «برای همین موضوع هر آنچه در حوالی میدان کشاورز، کاشت فضای سبز داشتیم جمع کردیم. برای زیبایی منطقه از جعبه گل استفاده می‌کنیم و به نوعی فضای سبز مصنوعی ارائه می‌کنیم که سیما و منظر آنجا را حفظ کنیم و در عین حال امکان نشت آب را کم کنیم».

مسدود شدن‌های متعدد میدان کشاورز هم برای همین اقدامات پیشگیرانه است، به گفته حسینی «به جهت تمهیداتی که دوستان قطار شهری دارند و به این دلیل که در فضای زیر زمین، مشکلات را زودتر رصد می‌کنند، بلافاصله به ما اطلاع می‌دهند و ما مجبور هستیم بعضی از مسیرها را مسدود بکنیم تا از مشکلات احتمالی پیشگیری شود، اما اگر دو ایستگاه a13 و a14 که فوریت خاصی دارد تملک شود و ایستگاه‌ها زودتر ساخته شود، دیگر دغدغه‌ای در میدان کشاورز نخواهیم داشت.»

خطراتی که مهدی نظرزاده معاون بهره‌برداری و توسعه فاضلاب شرکت آب و فاضلاب قم هم از آن سخن گفته و اضافه می‌کند: «قبل از سال ۹۰، بحث های اصلی احداث مترو قم آغاز شد و بر اساس طرح مشاور، خط یک که از انتهای قلعه کامکار آغاز می شود و به مسجد مقدس جمکران منتهی می‌شود، اولین بخشی بود که اجرایی شد. به همین منظور ایستگاه به ایستگاه طرح جابه‌جایی تأسیسات از سوی شهرداری به آب و فاضلاب ابلاغ شد. مثلاً در ایستگاه قلعه کامکار و میدان مطهری، خط لوله هزار جابه‌جا شد.»

به گفته معاون شرکت آب و فاضلاب قم، «به طور کلی حدود سه کیلومتر خط لوله آب باید در این چند سال به مرور جابه‌جا می‌شد که با مشارکت شهرداری انجام شد اما وضعیت میدان معصومیه تا کشاورز با مشکلات تأسیساتی خاصی مواجه بود و باید تأسیسات زیادی جابه‌جا می‌شد که البته در این ایستگاه هم اقداماتی انجام شده بود. برای مثال در حد فاصل ۲۰ متری مطهری و تقاطع سوم خرداد اصلاح شبکه صورت گرفت اما گزارش دیگری از شهرداری نداشتیم که تأسیسات دیگری هم باید از میدان کشاورز جابه‌جا شود».

آن‌طور که نظرزاده می‌گوید: «آن بخشی از مشکلاتی که مانع کار قطار شهری بود و به شرکت آب‌وفاضلاب ابلاغ شده بود، برطرف شد و بقیه شبکه باقی مانده بود.»

به گفته معاون بهره برداری و توسعه فاضلاب شرکت آب و فاضلاب قم، «بعد از وقوع حادثه میدان کشاورز و حرف و حدیث‌های بسیاری که شکل گرفت، شناسایی مقصران حادثه به دستگاه قضا سپرده شد که نظر محکم و قطعی در این رابطه ندادند اما نقطه‌ای که حادثه در آن اتفاق افتاد، آخرین نقطه حفاری مترو بود که حادثه و ریزش‌های دیگری هم داشته است.»

نظرزاده همچنین معتقد است بافت خاک آن منطقه هم در وقوع این حادثه مؤثر بود: «یکی از عواملی که باعث نشست می‌شود بافت زمین است اما آنچه قطعی است نقطه‌ای که فرو ریخته، محل اتصال دو خط لوله فاضلاب بوده و سازه خیلی سنگین سیمانی پایین رفته بود.»

به گفته معاون آبفای قم، «نوع بافت خاک آن منطقه به گونه‌ای است که وقتی آب می‌خورد بسیار روان می‌شود. از قدیم هم احتمالاً حفره‌هایی زیر زمین وجود داشته و در هنگام بارش باران، آرام آرام شروع به حرکت کرده و زیر لوله‌های سیمانی فاضلاب خالی شده و از آن‌جایی که لوله نمی‌توانسته روی هوا معلق بماند، در نتیجه لوله فاضلاب و آب با هم شکسته می‌شود و باعث بالا آمدن آب شده است.»

اتفاقی که موضوع یکی دیگر از انتقادات از شرکت آب و فاضلاب بوده و برخی معتقدند بعد از شکسته شدن شبکه آب و فاضلاب، آب با تأخیر زیادی بسته شده و باعث جمع شدن حجم زیادی از آب در درون گودال شده است. معاون شرکت آب و فاضلاب قم در این رابطه هم می‌گوید: «زمانی که شکستگی شبکه آب و فاضلاب را به ما اطلاع دادند، ساعت ۲ بامداد بود و حدود ۴۰ دقیقه از حادثه گذشته بود و متأسفانه دیر اطلاع پیدا کردیم».

نظرزاده در رابطه با قدیمی بودن این شبکه فاضلاب هم می‌گوید: «شبکه، قدیمی هست اما لوله سیمانی غرق بتن است که در حال حاضر هم می‌تواند کار خود را انجام بدهد همین حالا هم، محل ایستگاه را برای اطمینان اصلاح می‌کنیم اما بقیه را دست نمی‌زنیم چون نیاز نیست و اگر مقداری نشتی هم دارد، به اندازه مجاز است.»

معاون شرکت آب و فاضلاب قم، احداث و اصلاح شبکه فاضلاب را متناسب با موقعیت قرارگیری آن عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: « وقتی قرار است در نقطه‌ای ایستگاه مترو احداث شود، قرارگیری خط‌های پرفشار آب و گاز یا فاضلاب در شکل اجرای پروژه مؤثر هستند.»

آن‌طور که نظرزاده گفته برای جلوگیری از اتفاقات مشابه، «شهرداری» و «شرکت آب و فاضلاب» ملزم به اجرای اقداماتی شدند. او در این باره می‌گوید: «ما نمی‌دانیم در زیر زمین چه اتفاقاتی در حال رخ دادن است و به همین خاطر در جلسات متعددی که با حضور معاون استاندار برگزار شد، قرار بر این شد که قطار شهری از ابزارهای دقیق‌تری استفاده کند و حرکات زمین را به صورت آنلاین ثبت کرده و قبل از هر گونه اتفاقی، شواهد آن را ثبت کند و اطلاع بدهد و حفاری بعضی از نقاط خطرناک را هم به روش روباز تغییر دهند.»

به گفته نظرزاده، «از سوی دیگر شرکت آب و فاضلاب هم موظف شد که اصلاح شبکه فاضلاب را از میدان کشاورز تا میدان معصومیه در نقاط مورد نظر شهرداری انجام دهد که در حال اجراست.»

به اعتقاد معاون شرکت آب و فاضلاب قم، «نقطه خطرناک این مسیر در حال حاضر ابتدای ۲۰ متری مطهری تا تقاطع سوم خرداد است که از مدتی پیش عملیات اصلاح شبکه آن آغاز شده و برای اطمینان بیشتر با توجه به خطر موجود از روش لوله شکافی استفاده می‌شود.»

اتفاقاتی که شاید اگر زودتر برای آنها فکری شده بود تبعاتش آرزوهای یک خانواده سه نفره را به گل نمی‌نشاند.