شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: «اینجا آبادان است و آبادان می‌ماند. رادیو نفت ملی آبادان صدای جمهوری اسلامی ایران.» این صدا را از پرده سینما می‌شنوید وقتی که قرار است جنگ در لباس متفاوتی تصویر شود. جنگی که این بار سنگرش رسانه است.

«آبادان یازده ۶۰»، همین نام فیلم کافی است برای اینکه مخاطب بداند قرار است یک فیلم دفاع مقدسی ببیند اما نه مثل همه فیلم‌های دفاع مقدسی در میدان جنگ. این بار رزمندگان خط مقدم جنگ، سوژه نیستند. این بار سوژه کسانی هستند که جبهه دیگری را در دست گرفته‌اند؛ جبهه رسانه. وقتی که رادیو به عنوان مهم ترین وسیله ارتباط جمعی می‌توانست نتیجه جنگ را هم عوض کند.

«آبادان یازده ۶۰» چهارمین فیلم بلند سینمایی مهرداد خوشبخت کارگردان ۵۰ ساله و اصالتا آبادانی سینمای ایران است. وی که سابقه ساخت آثاری چون «عقاب صحرا»، «صدای پای من» و «جای او دیگر خالی نیست» را در کارنامه کاری خود دارد، این بار در چهارمین ساخته سینمایی خود به سراغ سوژه‌ای داغ و نفسگیر رفت.

این فیلم به نویسندگی مهرداد خوشبخت و حسین تراب‌نژاد و تهیه‌کنندگی حسن کلامی در جشنواره فجر سی و هشتم در رقابت با سایر فیلم‌هاست. فیلمی که به روزهای حصر آبادان و فعالیت رادیو نفت ملی آبادان پرداخته تا برخلاف غالب فیلم‌های ژانر دفاع مقدس، از زاویه جدیدی به جنگ و دفاع مقدس نگاه کند.

*نگاهی متفاوت به دفاع مقدس

«آبادان یازده ۶۰» فیلم سینمایی استانداردی است و دو نیمه مختلف دارد. این را محمدرضا کوهستانی، نمایشنامه‌نویس و نویسنده دراماتورژ گفته و معتقد است «فیلم تا نیمه اول کند می‌گذرد، قصه دیر شروع می‌شود و دیر تماشاگر را با خود درگیر می‌کند اما در نیمه دوم، قصه جذاب‌تر می‌شود و هیجان بیشتری پیدا می‌کند. این اتفاق یک آسیب دارد که فیلم، بیننده خسته را سخت‌تر درگیر خودش می‌کند تا بیننده صفر کیلومتری که آماده است یک فیلم با موضوع دفاع مقدس را تماشا کند».

نگاه متفاوت فیلم به جنگ، موضوعی است که کوهستانی هم به آن اشاره کرده و می گوید: «فیلم از منظر زاویه دید و سوژه‌ای که انتخاب کرده بود، به نسبت آثاری که در این زمینه تولید شده و کلیشه‌های رایج خود را دارد، نو تر بود و نیمه دوم جذابی داشت.»

به اعتقاد این نویسنده، «فیلم «آبادان یازده ۶۰»، فیلم متوسطی است که کارگردان توانسته چند سکانس خیلی تأثیرگذار را در آن خلق کند، فیلمی که سینماست و رنگ و لعاب حرفه‌ای دارد، بازی‌های خوبی دارد و به مخاطب حس بدی نمی‌دهد.»

کوهستانی اعتقاد دارد که «فیلم متناسب با رسالتی که بر دوش داشته، کارش را به درستی انجام داده. به گفته او، فیلم در جهت مضمون و محتوای مد نظرش و حامی مالی‌ آن یعنی سازمان «اوج» پیش رفته و توانسته در آن قالب کار خودش را درست انجام بدهد.»

به اعتقاد این نویسنده دراماتورژ، «فیلم «آبادان یازده ۶۰» به لحاظ درام نواقصی دارد، گره‌هایی را ایجاد می‌کند که جذاب است و کاراکتر قهرمان را در دو راهی قرار می‌دهد اما چند دقیقه بعد این گره تأثیرگذار از بین می‌رود و به کلی در مسیر فیلمنامه حذف می‌شود. فیلم از گره‌هایی که در فیلمنامه وجود دارد، عبور می‌کند و این، خلأ به وجود می‌آورد.»

به گفته کوهستانی، «بخشی از ریتم کُند ابتدای فیلم به تدوین برمی‌گردد و بخشی از آن نقص درام است، در حالی که می‌شد با یک دراماتورژی بهتر، روند قصه را به گونه‌ای طی کرد که مخاطب را برای نیمه دومی که جذاب‌تر است آماده کند و مخاطب را بیشتر با فضای فیلم درگیر کند.».

«بخش‌های مستند روایی به بدنه فیلم نمی چسبد»؛ این را کوهستانی گفته و ادامه می‌دهد: «جاهایی از فیلم مانند نریشن‌ها وجود دارد که حالت شعاری پیدا می‌کند و مخاطب به جای دیدن، فقط می‌شنود. نور و فیلمبرداری خوب است و فیلم خوش آب و رنگی است اما بخش های مستند به ساختار فیلم نچسبیده و به درستی پرداخت نشده و از ساختار فیلم بیرون می‌زند».

با این همه اما کوهستانی معتقد است که «برگ برنده «آبادان یازده ۶۰» ارائه زاویه دید متفاوت‌تر از جنگ است و قصه را از زاویه‌ای نقل می‌کند که برای مخاطب هم تازگی دارد و هم جذاب است و نشان می‌دهد که تا چه اندازه نقش رادیو و رسانه و تبلیغات در سقوط یا حفظ یک شهر و نتیجه جنگ تأثیرگذار بوده است».

*موضوع تکراری، پرداخت متفاوت

سید حمیدرضا منتظری، منتقد سینما و رسانه اما اعتقاد دارد که فیلم «آبادان یازده ۶۰» با قصه حصر آبادان در ایام دفاع مقدس و سقوط خرمشهر، موضوع بکر و جدیدی در بین مجموعه آثار سینمای دفاع‌مقدس نیست و تا کنون چندین رمان، فیلم سینمایی، مجموعه مستند، سریال و تله‌فیلم درباره این اتفاق ساخته شده است. با این حال، کارگردان تلاش می‌کند موقعیت تازه‌ای را با محوریت همین سوژه، بهانه کند تا به ایده جذاب خود در پرداختن به حاشیه‌ها و شرایط اداره رادیوی ملی نفت آبادان در روزهای منتهی به حصر آبادان بپردازد».

به گفته منتظری، «رادیو مهم‌ترین رسانه دهه شصت در منطقه خوزستان بوده و به دلیل از کار افتادن برخی ابزارهای رسانه‌ای و راه‌های ارتباطی دیگر، اهمیت رادیو در زمان جنگ در مناطق خرمشهر و آبادان چندین برابر بوده است. فیلمساز زیرکانه به سراغ این موضوع و هویت بخشیدن به رادیو رفته است.»

«در فیلم «آبادان یازده۶۰» همه اتفاقات کمی دیر رخ می‌دهد». این را منتظری گفته و معتقد است: «بهترین لحظات فیلم، همان کشمکش‌های یک سوم پایانی پرده سوم فیلمنامه است که نقطه مشترک اتاق خبر رادیو و اتاق فرمان جنگ می‌شود و در ادامه شاهد هستیم استودیو رادیویی نفت آبادان بر روی فرکانس ۱۱۶۰ موج رادیو به اتاق فرماندهی و مدیریت نیروهای عملیاتی تبدیل می‌شود».

به گفته این منتقد سینما و رسانه، «از بهترین بخش‌های فیلمنامه می‌توان به سکانس تأمین سوخت موتور برق توسط حسن معجونی اشاره کرد که موجب تحول درونی این کاراکتر و پرداختن به نقش مؤثر او در احیا و بقای اتاق رژی و استودیو پخش رادیو در آن زمان می‌شود و البته سکانس استفاده او از کرواتش به جای باند پانسمان برای پای ترکش خورده رزمنده که همه این‌ها نشان از ارائه شخصیت پردازی از سوی کارگردان دارد».

*پایان غم انگیز مشابه

مهدی یوسفعلی از فیلمسازان جوان قم معتقد است که ضعفِ در شخصیت پردازی در فیلم مشهود است. به گفته او، «اینکه سرنوشت شخصیت‌ها متفاوت از همدیگر و آن‌طور که حداقل شایسته شخصیت اصلی باشد، رقم نخورد و همه شخصیت‌ها پایان مشابهی داشتند به پایان فیلم آسیب زد.»

این فیلمساز جوان به موضوع نمایش صحنه‌های جنگ به شکلی متفاوت از سایر فیلم‌های دفاع مقدسی اشاره کرده و می‌گوید: کارگردان به طور عامدانه دشمن را نشان نمی‌دهد. این سیاست کارگردان بود اما همین موضوع در سکانش پایانی باعث ضعف شد و امکان پرداخت پایان متفاوتی برای شخصیت‌ها را سلب کرد».

به اعتقاد یوسفعلی، «فیلم «آبادان یازده ۶۰» کارگردانی خوب و بازی‌های یک‌دستی دارد. با اینکه نیمه اول فیلم، بسته به موقعیت داستان، ریتم کندی دارد اما در نیمه دوم، با توجه به بحرانی شدن موقعیت‌ها، ضرب‌آهنگ فیلم بهتر می‌شود. اگرچه پایان داستانی شخصیت‌ها به شکل جذابی رقم نخورد.»

به اعتقاد این فیلمساز، «با توجه به موقعیت محور بودن فیلم، شاید بتوان ضعف شخصیت پردازی‌ها را توجیه کرد اما کارگردان می‌توانست با در نظر گرفتن پایان متفاوتی برای شخصیت‌ها، این خلأ را تا حدودی جبران کند».

یوسفعلی نیز همین بکر بودن سوژه را مهم ترین نقطه قوت فیلم ارزیابی کرده و معتقد است: «مهم‌ترین نکته فیلم این بود که در میان فیلم‌های دفاع مقدسی، سوژه جدید و جالبی را انتخاب کرده بود اما نگاه جدیدی نسبت به خود جنگ نداشت و همان ملودرام‌های همیشگی جنگی در آن ارائه شده بود.»