شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: اسم دفاع مقدس که بیاید نمی‌توان از نام حاتمی‌کیا گذشت، انگار که این دو واژه طوری به هم گره خورده‌اند.

قدم‌های حاتمی‌کیا در سرپا نگه‌داشتن سینمای دفاع مقدس از فیلم‌هایی مانند «مهاجر» و «دیده‌بان» آغاز شد و تا فیلم هایی که دفاع مقدس را به عنوان لایه زیرین خود حفظ کرده و همچنان موضوع مقاومت را به تصویر می‌کشند مانند «به وقت شام» و «بادیگارد» تداوم داشته است.

اینکه حاتمی‌کیا پرافتخارترین کارگردان ادوار مختلف جشنواره فجر است و چندین و چند فیلم سینمایی در این حوزه ساخته و در «روایت فتح» با شهید آوینی همکار بوده، همه نشان می‌دهد که این همجواری دو واژه «دفاع مقدس» و «ابراهیم حاتمی کیا» چندان هم بی‌دلیل نیست.

حاتمی‌کیا کارگردان مطرح سینمای ایران و رکورددار دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم از جشنواره فجر برای فیلم‌های «مهاجر»، «از کرخه تا راین»، «آژانس شیشه‌ای»، «به نام پدر» و «به رنگ ارغوان» است و فیلم های ماندگارش در این حوزه هنوز بعد از سال‌ها در حافظه مردم مانده است.

*طبقه بندی فیلم های دفاع مقدس حاتمی‌کیا

شناسنامه کاری ابراهیم حاتمی‌کیا با دفاع مقدس عجین شده است. این را «احمدرضا داوری»، فیلمساز و مدرس سینما گفته و معتقد است: «به طور کلی مجموعه فیلم‌های دفاع مقدس و کارهای ابراهیم حاتمی کیا به دو یا سه دسته تقسیم می‌شود. دسته اول فیلم‌هایی هستند که در دهه ۶۰ و دوران دفاع مقدس ساخته شده بودند که بخشی از آنها کارکرد تبلیغاتی و تشویقی داشت و برای تهییج مردم و قدردانی از رزمندگان ساخته می‌شد که فیلم‌های اول حاتمی‌کیا مانند «مهاجر» و «دیده بان» در این دسته قرار می‌گیرند.»

به گفته وی، «بخش دوم کارهای حاتمی‌کیا که بیشتر به دهه ۷۰ مربوط می‌شود، علاوه بر این قدردانی رویکرد انتقادی نیز داشت. انتقاد به وضعیت جامعه و نگاه شبه لیبرالی حاکم بر جامعه. فیلم هایی مانند «آژانس شیشه ای»، «موج مرده» و «از کرخه تا راین» را می‌توان در این دسته بندی قرار داد».

به اعتقاد این فیلمساز و مدرس سینما اما بخشی از فیلم‌ها هم اختصاص داشت به هر دو این نگاه‌ها، که هم فرزند زمان خودشان بودند و هم با یک انتقاد همراه بودند. فیلم هایی  مانند فیلم «چ»، «بادیگارد» و «به وقت شام» فیلم‌هایی هستند که مستقیما به دفاع مقدس مربوط نمی‌شوند اما همان ایدئولوژی و سیاست مقاومت و پایداری در برابر استکبار را دنبال می‌کنند.

داوری اما معتقد است: «با همه کارهای ارزشمندی که حاتمی‌کیا در دوران کاری خود خلق کرده است علامت سؤالی در مورد این سینماگر وجود دارد و آن اینکه احساس رفت و برگشت‌هایی در سینمای ایشان وجود دارد و این را القا می‌کند که فیلمساز به یک تفکر ثابت پایبند نیست و نسبت به فیلمسازان دیگری که در سینمای دفاع مقدس کار کردند نمی‌شود یک خط مشی ثابتی برای فیلمسازی حاتمی‌کیا متصور شد. عمق ایدئولوژیک در فیلم‌های حاتمی‌کیا در فیلم‌های مختلف کم و زیاد می‌شود. «بوی پیراهن یوسف» یا «آژانس شیشه ای» در مقایسه با «از کرخه تا راین» سطح مختلفی از این بار ایدئولوژیک را به همراه دارد.»

*اولین فیلم‌ها، بهترین فیلم‌ها

این فیلمساز با اعتقاد به اینکه فیلم‌های دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ مانند «دیده بان»، «مهاجر» و «از کرخه تا راین» بهترین فیلم‌های حاتمی‌کیا هستند، می‌گوید: «با وجود اینکه حاتمی‌کیا را می‌توان در زمره سینماگران مؤلف به حساب آورد اما این کارگردان تا آنجا که باید نتوانسته در آثار خود از نظر محتوایی شخصی سازی کند.»

داوری معتقد است: «پرکارترین سینماگر عرصه دفاع مقدس، حاتمی‌کیاست و اگر بخواهیم ۱۰ اثر برتر سینمایی دفاع مقدس را نام ببریم حداقل ۵ فیلم از کارهای او در این لیست قرار می‌گیرد.»

این فیلمساز و مدرس سینما همچنین با اعتقاد به اینکه سینمای دفاع مقدس به حاتمی‌کیا و حاتمی‌کیا نیز به سینمای دفاع مقدس اعتبار داده است، می‌گوید: «شاخص ترین فیلمساز دفاع مقدس هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی حاتمی‌کیاست و مهم ترین نقطه قوت او این است که جزو ۱۰ فیلمساز برتر سینمای ایران است. با این وجود اما بهتر است که حاتمی‌کیا نگاه خود و مخاطب خود را مقداری گسترده‌تر کرده و گاردی را که نسبت به جشنواره‌های خارجی و مخاطب خارجی دارد کمی باز کند تا به این طریق بتواند دفاع مقدس و سینمای با محوریت مقاومت، مخاطب جهانی و پیام گسترده‌ و جهانی‌تری داشته باشد.»

همچنین جبار آذین نویسنده، منتقد و مدرس سینما و تلویزیون ایران نیز ابراهیم حاتمی‌کیا را ازچهره‌های درخشان سینمای امروز ایران و از پرچمداران سینمای دفاع مقدس برشمرده و معتقد است: «حاتمی‌کیا به همراه زنده یاد رسول ملاقلی‌پور در حوزه سینمای ملی ایران، ژانری را به وجود آوردند که بعدها با همت بخشی از سینماگران ارزشی تبدیل به گونه اصلی سینمای کشور شد. در واقع سینمای دفاع مقدس به خاطر مؤلفه‌ها، ویژگی‌ها و چیدمان های منطبق با ارزش‌ها و آرمان‌ها و اعتقادهای دینی و ملی ایران به همت این دو سینماگر در سینمای ایران شکل پیدا کرد».

این منتقد سینما و تلویزیون با اعتقاد به اینکه فیلم‌های حاتمی‌کیا در دوره‌های مختلف حیات سینمای کشور همواره توانسته حرف‌های تازه و در مسیر فرهنگ و باورهای دینی و ملی و اسلامی را در جامعه تثبیت و ارج گذاری کند، می‌گوید: «حرکتی که توسط ملاقلی پور و حاتمی‌کیا ایجاد شد، گرچه در کشورما به دلیل اهمال‌های بخشی از مدیران سینما و تغییر سلیقه بخشی از تماشاگران به دلیل اشباع فیلم توسط فیلم‌های بازاری، مسیر دیگر را پیمود اما بازهم کوشش بخشی از سینماگران متعهد قدیم و نسلی تازه از جوانان سینماگر، همچنان پرچم سینمای مقدس را بالا نگه داشته است».

*پرچمدار نگاه ارزشی

در آثار حاتمی‌کیا چه آنها که مستقیم به دفاع مقدس پرداخته و چه آنها که محتوای ارزشی دارند آثاری هستند که بالندگی سینمای کشور را به دنبال داشته‌اند. این را آذین گفته و اعتقاد دارد: «آثار حاتمی‌کیا توانسته علاوه بر آنکه ارزش‌ها و دستاوردهای پس از انقلاب را محافظت کند، شخصیت‌ها و مضامین و محتواهای این فیلمساز در تمام دوران فیلمسازی او، حکایت از وفاداری به نظام و انقلاب دارد.»

جبار آذین هم مانند احمدرضا داوری، فیلم‌های اول حاتمی‌کیا را اثرهای بهتری برشمرده و می‌گوید: «دیده بان» و «مهاجر» نخستین فیلم‌های درخشان حاتمی‌کیا بودند و با آنها فصلی تازه در سینمای ایران گشود، به گونه‌ای که از منظر ساختار هنری و استاندارد، بازگوکننده داستان خود بودند.

به گفته این منتقد سینمایی، «فیلم‌های اول حاتمی‌کیا چون از درون و دل برآمده بودند بیشتر به دل نشستند اما فیلم‌های بعدی با توجه به بازی با دوربین و تکنیک‌های مختلف، تا حدودی از خلوص اولیه فاصله گرفتند.»

محمدرضا محقق، عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران اما معتقد است حاتمی‌کیا در فیلمسازی خود، مسیر و تفکر ثابتی را طی نمی‌کند.

وی با اشاره به اینکه حاتمی کیا در دوره اول که دوره فیلم‌های مبتدیانه او هم بود، فیلم‌های بسیار بهتری به جای گذاشته است، اعتقاد دارد: «فیلم «مهاجر» و فیلم «دیده بان» در این دوره ساخته شد و از جمله بهترین فیلم‌های حاتمی‌کیا بوده است.»

*تجربه زیسته و خلوص در فیلم های اول حاتمی‌کیا

به اعتقاد این منتقد سینمایی، «در این دوره یک نوع تأمل و معرفت شناسی و خلوص ناشی از تجربه زیسته حاتمی‌کیا باعث می‌شد که فیلم‌ها از زیبایی و خلوص خوبی برخوردار باشند. بعد از آن اما حاتمی‌کیا وارد دوره بعد از جنگ شد و فیلم‌هایی ساخت که در حجاب تکنیک قرار گرفتند و باعث شد در فیلم‌هایش، کژی و کاستی به وجود بیاید که «دعوت»، «موج مرده» و « به نام پدر» از جمله آنها هستند که به جهت سینمایی و ساختار و روایت، فیلم‌های موفقی نیستند و در این دوره حاتمی‌کیا یک نوع بازگشت و رجعت به جناح مقابل فکری دارد و اساسا جبهه گیری‌های متفاوتی در دوره‌های مختلف سیاسی داشته است.»

به گفته وی، «حاتمی‌کیا از فیلم‌های «مهاجر» و «دیده بان» که فیلم‌های بسیار شریف و انسانی هستند به فیلم «به نام پدر» می‌رسد که یک فیلم ضدجنگ است و در آن به صورت مشخص، تردید و زیرسؤال بردن بعضی از مفاهیم به خصوص مفهوم جنگ را زیر تابلوی تبعات جنگ به تصویر می‌کشد. به همین جهت می توان گفت که کارنامه حاتمی‌کیا، یک کارنامه زیگزاگی و ناهمخوان است که نمی‌شود آن را یک پارچه قضاوت کرد چراکه دوره‌ها و فضاهای مختلفی دارد.

با این وجود، اما محقق هم اعتقاد دارد که حاتمی‌کیا بین فیلمسازان جنگ، جزو فیلمسازان شاخص است و این نوع فیلمسازی می‌تواند نشانگر جست‌وجوگری باشد به شرطی که هم فیلم‌ها و هم کارگردان در موضع دفاع از خود، یک استدلال و جهان بینی را بتواند بروز دهد.