شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: «شب دهم» مجموعه‌ای تلویزیونی به کارگردانی حسن فتحی است که در سال ۱۳۸۰ ساخته و به مناسبت ماه محرم در نوروز سال ۱۳۸۱ از شبکه یک سیما پخش شد و اقبال و توجه مردم را به همراه داشت. اتفاقی که با هر بار بازپخش این سریال دوباره رخ داده است و شاید بتوان گفت هیچ اثر مشابهی با این موضوع نتوانسته این سطح از رضایت و ارتباط با مخاطب را ایجاد کند.

داستان در اواخر حکومت رضاخان در تهران رخ می‌دهد. فردی به نام «حیدر خوش‌مرام» که از لات‌های تهران قدیم است، خواهان ازدواج با دختری از تبار قاجار می‌شود و آن دختر شرط ازدواج با حیدر را اجرای تعزیه در ده شب ماه محرم تعیین می‌کند، در زمان حکومت رضاخان تعزیه غدغن بود و حیدر مجبور به اجرای تعزیه دور از چشم آژان‌ها می‌شود. در این بین دوستش «یاور» به کمک او می‌آید و با کمک هم موفق به اجرای تعزیه در نُه شب اول می‌شوند اما در «شب دهم» ماجرا طور دیگری رقم می‌خورد. این جمله‌ها بخشی از روایتی است که برای بسیاری از مردم ایران آشناست. روایتی از سریالی که حالا بعد از نزدیک به دو دهه هنوز در خاطر مردم مانده است.

سریال «شب دهم»  از معدود کارهایی در تاریخ تلویزیون ایران است که فرم و محتوا در آن در هم تنیدگی و انسجام ممتازی پیدا کرده است. این نه تنها نظر «محمدرضا محقق» که نظر بسیاری از مخاطبان این سریال است که حالا بعد از سال‌ها هم با اشتیاق آن را تماشا می‌کنند. به گفته این منتقد سینما، «در این سریال با وجود اینکه یکی از مفاهیم و مضمون های بسیار مهم دینی و تاریخی و شیعی با بار مذهبی جدی و عمیق مانند عاشورا به عنوان محور مفهومی و بستر روایت فیلم انتخاب شده است، در عین حال با اثری مواجه هستیم که از جهت فرم و ویژگی های بصری و ساختار هنری جایگاه ممتاز و منحصر به فردی پیدا می‌کند.»

این عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران معتقد است: «شب دهم برجسته ترین و بهترین نمونه تولیدات عاشورایی در حوزه هنرهای نمایشی از نوع سریال های تلویزیونی است که در آن ما با فیلمنامه دقیق و با رعایت همه عناصر و ابزارهای فیلمنامه‌ای روبه‌رو هستیم که در عین حال به شخصیت پردازی روی می آورد.»

به گفته این منتقد سینمایی، «این اثر یک کلاس تاریخی نیز هست به طوری که درآن شاهد روایت رویدادهای تاریخ معاصر در دوره پهلوی و جریان هایی مانند کشف حجاب و تغییر سلطنت قاجار به پهلوی و شرایط و اقتضائات همراه با آن هستیم که همه اینها در یک بستر بسیار جدی فاخر و جامع به جهت شکل و فرم هنری شکل می‌گیرد. در این سریال به لحاظ مضمون و مفهوم مبنایی با یک روایت بکر بدیع و منحصر به فرد دیگر هم روبه‌رو هستیم که روایت و تم اصلی فیلم است و آن طرح موضوع عشق زمینی و هدایتش به سمت عشق آسمانی است. این روایت زیاد به کار رفته است و شاید این به کار رفتن مستمر آن از بار معنایی آن کاسته باشد اما در این سریال شاهد هستیم که دقیقا این جریان به زیبایی هرچه تمام‌تر شکل می‌گیرد.»

*یک سریال بی عیب و نقص

آن‌طور که محقق گفته است درباره سریال «شب دهم»  با قدری شجاعت و قاطعیت می‌توانیم بگوییم با سریال تلویزیونی نسبتا بی عیب و نقص روبه‌رو هستیم که روایت زبان، انتخاب لوکیشن‌ها، دیالوگ‌ها، شخصیت پردازی‌ها، تیپ‌‎ها و سایر عناصر بصری و مؤلفه‌های زیبایی‌شناسانه، جلوه‌های بصری از جمله طراحی صحنه و طراحی لباس، فضاسازی و موسیقی و زبان و گویشی که استفاده  شده است همه بی نقص است.

این منتقد سینمایی معتقد است: در واقع «شب دهم» کلاس «تاریخ»، «زیبایی شناسی هنری»، «فیلمنامه»، «شخصیت پردازی و بازیگری»، «دیالوگ نویسی»، «روایت مفاهیم قدسی« و «آموزش دقیق و هنرمندانه زبان و زمانه» است. به طوری که ما «امثال و حکم» و «روایت‌ها» و «ضرب المثل‌ها» را به شکل دقیق در دیالوگ‌ها می بینیم که نتیجه ممارست و تحقیق دقیق حسن فتحی و چکش کاری فیلمنامه است که به یکی از ماندگار ترین آثار درخشان هنری در قالب سریال تلویزیونی منتهی می شود و ما در آن به معنای واقعی کلمه با یک سریال دینی و ملی روبه‌رو هستیم.

به گفته محقق، در این سریال «جلوه‌هایی از هویت قومی فضا»، «روزگار و دوره»، «پوشش و زبان در دوره پهلوی» و در عین حال «مفاهیم عاشورایی» توأمان وجود دارد و درواقع می‌توان گفت این اثر،کار زنده‌ای است که هنوز کیفیت خود را حفظ کرده و با مرور زمان، نه تنها کهنه نمی‌شود بلکه نو به نو و تازه به تازه و مثل یک موجود زنده حرکت می‌کند و جلوه بیرونی آن هم، این است که اثر در مواجه با مخاطب، یک پویایی و داد و ستد ماهوی دارد.

*تجربه زیسته‌ای که فیلم می‌شود

شاید این پویایی و زنده بودن را بتوان در همان سخن حسن فتحی جست‌وجو کرد که گفته بود: «من، شب دهم را با عشق ساخته‎ام»؛ به اعتقاد این منتقد سینمایی یکی از دلایل مهم این اتفاق این است که کارگردان «تجربه زیسته» و یا «مسئله» خود را به تصویر بکشد. مقوله و مفهوم «شب دهم»  بی شک مسئله حسن فتحی بوده وگرنه امکان نداشت به این پیراستگی بتواند آن را به تصویر بکشد. این سریال نتیجه هزاران فیش برداری و نت برداری او در تحقیقات مختلف بوده و بنابراین او این دوره زمانی و این موقعیت را زیسته و خروجی آن تبدیل شده به این اثر که مثل همه آثار شاخص دیگر مانند «سوته دلان» و «هزار دستان» یک اثر کاملا زنده است و کماکان می‎شود آن را دید و با آن زندگی کرد و با آن داد و ستد هنری داشت.

به گفته وی، مخاطب در «شب دهم»، با بازخوانی تاریخ و مذهب روبه‌رو می‌شود و این سریال یک نوع زندگی، پویایی، برآمدگی و تشخصی به مقوله تعزیه می‌دهد و این هنر را به عنوان پایه هنرهای نمایشی ما که زمینه های مذهبی دارد شاخص کرده و به مخاطب عرضه می‌کند. بسیار اهمیت دارد که ما در محور روایت تعزیه با فضای تاریخی ورود سیاست به بحث مذهب و با حرکت‌های بی‌ریشه پهلوی در مدرن کردن ایران آن روز آشنا می‌شویم و همه اینها در قالب یک سریال تلویزیونی صورت می‌گیرد و این‌ها نشان می‌دهد که مدیوم سریال تلویزیونی می‌تواند حائز ارزش‌های منحصر به فردی باشد و این حرف را که سریال‌ها از نظر هنری از سینما فاصله دارند، کاملاً نفی می‌کند.

*یک درام تمام عیار

احمدرضا داوری هم با محقق هم عقیده است و «شب دهم» را از شاخص ترین آثار نمایشی عاشورایی می‌داند و معتقد است حسن فتحی به خوبی منظر تعزیه را برای تصویر کشیدن واقعه عاشورا و پل زدن به احساس مخاطب انتخاب کرده و زیباترین سکانس هم، همان سکانس تعزیه و شهادت قهرمان داستان است که با مخاطب ارتباط برقرار می‌کند.

به اعتقاد این فیلمساز، «شب دهم»  یک سریال خوش ساخت با قصه خوب است و شخصیت‌های آن در قالب سینما برای مردم آشنا هستند و از آنها سابقه ذهنی دارند. تمام مؤلفه‌های درام در این سریال وجود دارد، یک عشق زمینی و ارتباط عاطفی شکل می‌گیرد اما هیچ کدام از بدنه‌های اصلی داستان به اصل واقعه عاشورا مرتبط نمی‌شود مگر مفهوم آزادگی که در کاراکتر اصلی شکل می‌گیرد و در سکانس پایانی به مفهوم اصلی واقعه عاشورا ارتباط پیدا می‌کند و داستان آرام آرام مخاطب را به جایی می‌رساند که در انتهای داستان راضی است.

به گفته داوری، ظرفی که نویسنده انتخاب کرده و بستر نمایشی که تعریف کرده، بستر جذابی است و وقتی بهتر شده که توانسته یک موقعیت سیاسی و اجتماعی را به یک واقعه مذهبی مهم ارتباط دهد.

آنطور که این فیلمنامه نویس گفته است، ماندگاری این اثر مدیون داستان خوب و پرکشش آن است و در کنار آن عوامل دیگری مانند اشاره به شخصیت‌ها و تیپ‌هایی که قبلا در سینمای ایران پرداخته شده اند مانند داش آکل و قیصر، دیالوگ نویسی خوب، انتخاب بازیگرانی که در این سریال بسیار خوش درخشیدند و حتی دوباره نتوانستند چنین شخصیتی را از خود ارائه دهند و همچنین، زمان نمایش این سریال و همزمانی نوروز و محرم، همه در بیشتر دیده شدن این اثر شاخص عاشورایی تلویزیوین نقش داشتند.

به اعتقاد داوری، در سریال «شب دهم» برای اولین بار بود شخصیت های این چنینی خود را در تلویزیون نشان می‌دادند. اینکه یک لات کلاه مخملی عاشق یک شاهزاده قجری شود به خصوص در آن زمان که خط قرمزهایی در این زمینه در تلویزیون وجود داشت، این عامل برای مخاطب بسیار جذاب بود و به همین دلیل است که ابتدای «شب دهم» از جذابیت های نمایشی برخوردار بود و انتهای کار هم تاثیرگذاری های لازم را داشت و به همین خاطر، هنوز بعد از سال‌ها برای مخاطب دوست داشتنی و اثرگذار است.