شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ جواد بخشی: ارنست هرتسفلد (Ernst Herzfeld) باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی در سال ۱۸۷۹ در خانواده‌ای یهودی در شهر تسله به دنیا آمد. او تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته‌های معماری، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در دانشگاه‌های برلین و مونیخ انجام داد. این ترکیب میان رشته‌ای باعث شد نگاه وی به آثار تاریخی صرفاً محدود به کشف و کاوش نباشد و با دیدگاه معماری و تحلیلی همراه گردد.

هرتسفلد اولین‌بار در زمان قاجار و در سال ۱۹۰۵ به ایران سفر کرد، اما اقامت اصلی او در ایران به دوره پهلوی و سال‌های ۱۹۲۳ تا ۱۹۳۴ بازمی‌گردد. او از نخستین کسانی بود که روش‌های مدرن باستان‌شناسی را در ایران به کار گرفت و اولین کاوش‌های علمی در پاسارگاد و تخت جمشید را انجام داد. از برجسته‌ترین اقدامات او می‌توان به بیرون آوردن پلکان شرقی کاخ آپادانا از زیر خاک و کشف ده‌ها هزار لوح گلی در تخت جمشید اشاره کرد.

با این وجود نگاه هرتسفلد تنها به محوطه‌های بزرگ و شناخته‌شده محدود نبود؛ او به نقاط مختلف ایران سفر کرد و مجموعه‌ای از تصاویر و طرح‌های ارزشمند از بناها و چشم‌اندازهای تاریخی ثبت نمود. وی در سفرش به قم از حرم حضرت معصومه(س)، مقابر گنبد سبز، امامزاده شاه‌حمزه(ع) و قره‌تپه قمرود عکس‌برداری کرد و چندین صفحه از دفتر یادداشت خود را به این آثار اختصاص داد.

در میان آثار قم، هرتسفلد بیشترین توجه را به مقابر گنبد سبز نشان داده و پلان هر سه مقبره را در دفتر یادداشتش رسم نموده است. از دیگر نکات قابل توجه یادداشت‌های او درباره قم، مقایسه سرستون‌های حرم حضرت معصومه(س) با نمونه‌هایی در سبزوار، کرمانشاه و حتی کربلا است. این مقایسه نشان می‌دهد که هرتسفلد می‌کوشید پیوندهای هنری و معماری را در گستره‌ای فراتر از مرزهای یک شهر یا کشور تحلیل کند.

هرتسفلد در سال ۱۹۳۴ به ‌دلیل اختلاف نظر با حکومت پهلوی و تغییر شرایط سیاسی، ایران را ترک کرد و برای تدریس در دانشگاه پرینستون به آمریکا رفت. او پس از بازنشستگی در سال ۱۹۴۴ دوباره راهی خاورمیانه شد، اما در جریان اقامتش در شهر قاهره به بیماری مالاریا مبتلا شد و برای درمان به سوئیس رفت. وی سرانجام در سال ۱۹۴۸ در بیمارستانی در بازل درگذشت و در همان شهر به خاک سپرده شد.

بخش بزرگی از عکس‌ها و یادداشت‌های هرتسفلد پس از مرگ او به مؤسسه اسمیتسونین در واشنگتن منتقل شد. این آثار، از جمله تصاویر و طرح‌هایی که او از قم ثبت کرده، امروزه از مهم‌ترین منابع پژوهش‌های باستان‌شناسی و ایران‌شناسی به شمار می‌آیند. هرچند خروج برخی آثار از ایران در دوره فعالیت هرتسفلد محل بحث و انتقاد بوده است، اما میراث مستندسازی وی همچنان جایگاهی ویژه در شناخت تاریخ و معماری ایران دارد.