شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین زاده: ساعت ۱۷:۴۵ دقیقه را نشان می‌دهد، هنوز یک ساعتی به غروب آفتاب مانده است که دوربین‌های دوچشمی روی پایه‌هایشان سوار می‌شوند، ابرهای سیاه، خورشید را پوشانده‌اند و تابش نور قرمز رنگ آن از پشت ابرهای تکه تکه و آمیزششان با آبی آسمان پارادوکس زیبایی را خلق کرده است، خطی قرمز رنگ از آسمان رو به افق کشیده شده که نشان حرکت خورشید است و تیم استهلال همه حواسشان را جمع کرده‌اند که روی ماه شب را نظاره کنند.

این تیم هر ماه برای رویت هلال ماه چشم به آسمان می‌دوزند، ۱۰ نفری می‌شوند که روحانی و غیر روحانی و پیر و جوان را می‌توان در میان آنها دید، روحانی‌ها عبایشان را کنار می‌گذارند و چشم‌هایشان را به چشمی‌های دوربین می‌دوزند تا بلکه ماه رخ بنماید، یکی از روحانی‌ها با همسر و دخترش آمده است، بار اولشان نیست که برای استهلال می‌آیند، این را زهرا صارمی همسر یکی از روحانیون گروه می‌گوید و می‌افزاید: همسرم از اعضای تیم استهلال دفتر مقام معظم رهبری است و هرماه برای رویت هلال ماه می‌آید وروزهای که شرایط استهلال آسان‌تر بوده داخل شهر انجام می‌شود من و دخترم هم همراهش می‌آییم.

هرچه خورشید پایین‌تر می‌رود ترکیب رنگ آسمان هم تغییر می‌کند، خورشید که کاملاً درافق محو می‌شود نور نارنجی رنگش در نزدیکی‌های افق با آبی آسمانی که به تیرگی گرویده است ترکیب می‌شود و تصویری دل انگیزخلق می‌شود، تصاویری که همه تماماً عظمت و قدرت خداوند را به نمایش می‌کشند و تنها این جمله در ذهنت مرور می‌شود که «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ».

خورشید که به مرور بار سفر می‌بندد حواس تیم استهلال هم جمع‌تر می‌شود، چند بار دیگر مختصات ماه را مرور می‌کنند و با دست قرارگیری تقریبی ماه را روی آسمان به هم نشان می‌دهد؛ «هلال پشت ابرها قرارگرفته باید صبر کنیم کمی حرکت کند»، این جمله مهدی پیوند زنی مسئول تیم استهلال دفتر مقام معظم رهبری به همکارانش است که نزدیک به یک ساعتی می‌شود که برای دین روی ماه لحظه شماری می‌کنند.

صدای الله اکبر اذان که بلند می‌شود، هوا رو به تاریکی رفته وابرها هم پراکنده می‌شوند، همه چشم به دوربین دوخته‌اند که فریاد «دیدمش» یکی از اعضای گروه دیگران را از جا می‌پراند، صدای صلوات فضا را پر می‌کند، داس مه نو رخ نشان داده و بر سیاهی شب شکاف انداخته است. دوربین‌ها همگی روی هلال زوم می‌شوند، هلالی که از با چشم غیر مسلح به باریکی یک مو است بالاخره رخ می‌نماید و انتظار تیم استهلال را به سرانجام می‌رساند و ماه رمضان آغاز می‌شود.

چشم انتظار روی ماه

استهلال ماه از جمله فعالیت‌های نجومی است که سابقه تاریخی دارد، از ابتدای ورود اسلام شروع ماه قمری را با عنصر مشاهده تشخیص می‌دادند، امروز هم بعد از گذشت ۱۴۳۷ سال هنوز تیم‌های استهلالی در سراسر کشور وظیفه رویت هلال ماه را به نیابت از همه مردم انجام می‌دهند و از آنجایی که بیشتر مناسک دین اسلام با زمان تناسب دارد و مناسبت‌های دین اسلام بر مبنای گاه شمار قمری است این موضوع بیشتر اهمیت پیدا می‌کند، تا جایی که استهلال ماه در دین اسلام مستحب و کاری بسیار مهم و با فضلیت شناخته می‌شود.

بنا بر نظر مراجع تقلید شیعه، اول ماه به چهار یا پنج شرط ثابت می‌شود که یا باید خود فرد ماه را ببیند که معمولاً برای همه ممکن نیست و به همین دلیل طرق دیگر از جمله اینکه عده‌ای که از گفته آنان یقین یا اطمینان پیدا می‌شود ماه را ببینند یا دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‌اند، به تعبیر دیگه عنصر اول تشخیص روز اول ماه رویت است و در غیر این صورت حکم حاکم شرع یا گذشت ۳۰ روز از اول ماه قبل می‌تواند معیاری برای شروع ماه قمری باشد.

ارتفاع، فاز، زاویه

مهدی پیوند زنی که بیش از ۲۰ سال است که فعالیت‌های نجومی خود را در شهرهای مختلف انجام داده و حالا هم به عنوان رئیس مرکز نجوم قرآنی در استان قم مشغول به فعالیت است در رابطه با فرآیند استهلال ماه می‌گوید: بعد از اینکه مختصات ماه را از روی نرم افزارهای نجومی به دست آوردیم مکان عملیات استهلال را انتخاب می‌کنیم، استهلال‌های آسان و ساده در داخل شهر و استهلال‌هایی که از شرایط خاصی برخوردار است روی قله‌های اطراف شهر انجام می‌شود.

مسئول تیم استهلال مقام معظم رهبری اما از معیارهای سختی و آسانی رویت هلال ماه هم گفته و افزود: یک سری مشخصات شرایط رویت ماه را متفاوت می‌کند، یکی از این شرایط این است که ماه چقدر در زمان غروب خورشید از افق ارتفاع داشته باشد، فاصله ماه از خورشید که در نجوم جدایی زاویه‌ای خوانده می‌شود هر چه بیشتر باشد رویت هلال ماه آسان‌تر است. علاوه بر این هر چه از زمان غروب خورشید بگذرد دیدن هلال ماه ممکن‌تر می‌شود چون نور خورشید کمتر می‌شود و دیدن هلال راحت‌تر، و در واقع فاصله بیشتر بین ماه و خورشید سبب می‌شودکه ماه دیرتر غروب کند.

پیوند زنی که اولین واحد فناور نجوم قرآنی در کشور را مدیریت می‌کند، خاطرنشان کرد: خورشید و ماه هر کدام بر اساس چرخش ۳۶۰ درجه‌ای خود در لحظه ابتدایی ماه قمری سمتی دارند و اختلاف سمت ماه و خورشید برای استهلال هلال ماه مهم است، این اختلاف هر چه بیشتر باشد رویت هلال ماه راحت‌تر انجام می‌شود.

میزان روشنایی ماه در روزهای گوناگون ماه به طرز قرار گیری خورشید، زمین و ماه در مسیر هم میزان بازتاب نور خورشید توسط ماه بستگی دارد که این میزان در ابتدای ماه به کمترین میزان و شب چهاردم ماه به بالاترین میزان و قرص کامل ماه می‌رسد که آن را فاز ماه می‌نامند، پیوند زنی این عامل را یکی دیگر از شرایط رویت هلال ماه خواند و گفت: فاز ماه هم از دیگر عوامل مهم در تشخیص هلال ماه است، فاز ماه به میزان روشنایی ماه به درصد گفته می‌شود که در ماه شب ۱۴ صد درصد است و ماه محاق ۰ درصد است، هر چه فاز ماه بیشتر باشد یعنی ماه پرنورتر است و در نتیجه رویت هلال ماه آسان‌تر می‌شود.

وقتی ماه مهم می‌شود

همه ما معمولاً دو شب از سال چشم و گوشمان را به تلویزیون و رادیو و رسانه‌های خبری می‌دوزیم تا نتیجه کار گروه‌های استهلال را بدانیم یکی از این شب‌های شب اول ماه رمضان و دیگری شب اول ماه شوال است، پیوند زنی این دو استهلال را مهم‌ترین عملیات‌های استهلال سال می‌داند و می‌گوید: استهلال‌های اول رمضان و آخر رمضان مهم‌ترین استهلال‌های سال به شمار می‌روند، از مابقی استهلال‌ها هم اول رجب، آخر رجب، اول ذی القعده و آخر محرم به دلیل اینکه ماه حرام هستند از اهمیت خاصی برخوردار است، از طرف دیگر اول ذی الحجه هم به عید قربان و حرام بودن روزه در این روز مهم محسوب می‌شود.

استهلال ماه فارغ ازاهمیت دینی و فقهی آن امروز به عنوان یک فعالیت نجومی از اسقبال جوان نیز برخوردار است، به اعتقاد مدیر تیم استهلال مقام معظم رهبری، بعضی اوقات خود هلال فارغ از شروع ماه قمری اهمیت دارد چرا که ممکن است به رکوردهای رویت نزدیک باشد و بحث رقابت در زمان رویت هلال ماه مطرح می‌شود.

پیوند زنی که از شرایط و امکانات نجومی در استان قم انتقاد دارد، می‌گوید: هرکدام از ویژگی‌های رؤیت ماه در سطح بین‌الملل رکورد دارد اما ما در این مسئله بسیار ضعیف هستیم، در بحث رکودشکنی از امکانات بسیار پیشرفته‌ای ازجمله تلسکوپ‌های ۱۶ اینچ و ۱۴ اینچی، تلسکوپ‌های رباتیک و شکستی بهره‌مند هستند اما در استان قم امکانات نجومی در سطح بسیار محدود و ابتدایی است.

در استان قم در حال حاضر دو گروه اصلی استهلال فعال هستند که یکی از آن‌ها وابسته به دفتر مقام معظم رهبری و یکی هم وابسته به دفتر آیت‌الله سیستانی است، به گفته پیوند زنی خود دفتر مقام معظم رهبری ۴ گروه استهلال دارد که تقریباً یک سال و نیم بعضی از استهلال‌ها را در مجموعه پارک علم و فناوری استان قم برگزار می‌کنند و استهلال‌های حساس و سخت هم در مناطق صعب‌العبور و قله‌های اطراف استان قم از جمله برف انبار انجام می‌شود.

آسمان تاریک شده و هلال ماه بیشتر از قبل خودنمایی می‌کند، دوربین‌ها و پایه‌هایشان جمع شده اعضای تیم هم راهی می‌شوند، چیزی تا غروب ماه نمانده و راه افق را در پیش‌گرفته است، حالا باید ماه ۳۰ روز دیگر منتظر بماند تا مردم شهر بازهم این‌چنین انتظارش را کشیده و چشم‌به‌راهش باشند، باید ۳۰ روز دیگر صبر کند تا زیباییش را به رخ کشیده و این را در ذهن متبادر کند که «وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیلُ وَالنَّهارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَر…».