شهر بیست/ سرویس اجتماعی _ راضیه رضایی: چراغ‌راهنما که قرمز می‌شود، دستمالِ توی دستش را از هم باز می‌کند و از شیشۀ اولین ماشین مدل‌بالا شروع می‌کند؛ هنوز یک‌طرف شیشه را تمیز نکرده که راننده دستش را می‌گذارد روی بوق :«چیکار میکنی لعنتی، شیشه رو کثیف‌تر کردی که، تازه برده بودم کارواش» پسر ناگهان از عالم رؤیا و خیال پرت می‌شود وسط جهنمی به نام زمانِ حال؛ خم می‌شود و آن ۵ هزار تومنی که راننده از شیشه پرت کرده برمی‌دارد و در دستش مچاله می‌کند.

چند قدم آن‌طرف تر پدرش دو جفت جوراب را می‌دهد ۲۰ هزار تومان. چراغ  که سبز می‌شود پدر روی کارتن نم‌زدۀ کنار پیاده‌رو جا خوش می‌کند،  سیگار را بین انگشتانش به آتش می‌کشد و دم و بازدم را می‌سپارد به ریه‌هایی که زندگی در آن جاری نیست؛ و پسر دلواپس تکه مقوایی که زیر صندلی پارک برای شب پنهان کرده است.

کارتن‌خوابی صحنه دلخراش امروز کلان‌شهرهاست، درست است که گاهی با اعتیاد گره نمی‌خورد اما بیشتر وقت‌ها با آن همراه است. البته کارتن‌خوابی صرفاً محدود به افراد خاص نیست بلکه  شیوه‌ای از زندگی است برای کسانی که خانه و سرپناهی ندارند و مجبورند در خیابان‌ها، حاشیه شهرها و سکونتگاه‌های غیررسمی روزهای سخت را سپری کنند.

کلان‌شهر یک‌میلیون و چند صدهزارنفری قم نیز به دور از این آسیب نیست؛ اما هنوز این شهر با این گسترۀ مهاجرپذیری سرپناهی به نام گرم‌خانه ندارد. حال سؤال اینجاست؛ کارتن‌خواب‌ها، متکدیان و معتادین متجاهر در این شهر کجا و چگونه ساماندهی می‌شوند؟

*از رؤیت تا غربالگری

احمدرضا شفیعی مدیرکل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری قم می‌گوید: «بر اساس آخرین مصوبه شورای عالی اداری در زمینۀ کاهش آسیب‌های اجتماعی مربوط به متکدیان مقررشده در هر یک‌ از شهرهای‌ بزرگ‌ نسبت‌ به‌ ایجاد مجتمع‌ اردوگاهی اقدام‌ شود و دستگاه‌های مسئول‌ مربوطه (دادگستری‌ استان‌، نیروی‌ انتظامی‌، سازمان‌ بهزیستی‌، کمیته‌ امداد امام‌ خمینی، اداره‌ کار و امور اجتماعی‌ و شهرداری) نماینده‌ تام‌الاختیار خود را معرفی‌ کنند. در این امر دو وظیفه برای شهرداری طبق مصوبه تعیین‌شده که شامل جمع‌آوری متکدیان، کودکان کار و کارتن‌خواب‌ها و تأمین‌ محل‌ مرکز غربالگری و تجهیزات‌ اولیه‌ مورد نیاز می‌شود.»  

به گفته وی، این افراد در اولین گام توسط نیروهای اداره پیشگیری و رفع تخلفات شهری با  ۵۰ اکیپی که در قالب پیاده و موتوری و خودرویی به‌صورت ۲۴ ساعته در سطح شهر قم فعال هستند، کار جمع‌آوری را آغاز کرده و افراد برای ساماندهی به مرکز غربالگری ارجاع داده خواهند شد.

آن‌طور که مدیرکل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری قم می‌گوید بعد از ورود متکدی یا معتاد متجاهر به این مرکز ظرف ۳ تا ۴ ساعت ساماندهی این افراد انجام خواهد گرفت که معتادین متجاهر به مرکز ترک اعتیاد، زنان معتاد به مرکز ترک اعتیاد بانوان نیکان، زنان و کودکان کار به بهزیستی و متکدیان غیر بومی به دادسرا تحویل داده خواهند شد و مراحل بعدی غربال و انتقال آن‌ها به مراکز بازپروری یا کمپ‌ها توسط دستگاه‌های دیگر انجام می‌شود که متولی و هماهنگ‌کننده بین دستگاهی در مرکز غربالگری فرمانداری است.

اما ایجاد گرم‌خانه در عین خدمت به جامعه می‌تواند تهدید هم باشد. به اعتقاد شفیعی، «ایجاد گرم‌خانه در شهر قم به‌واسطۀ زائرپذیر بودن چالش‌هایی را نیز به همراه خواهد داشت. حضور متکدیان از کلان‌شهرها و شهرستان‌های اطراف می‌تواند سبب افزایش آمار متکدیان در چرخه ساماندهی شود زیرا این افراد شهر مقدس قم را به دلیل موقعیت مذهبی و جغرافیایی مکانی مناسب برای تکدی‌گری در روز و گرم‌خانه را مکان امن برای استراحت در شب در نظر خواهند گرفت. بر این اساس سیاست‌های پیشگیرانه در برنامه‌ها و طرح‌های اجرایی در این خصوص لحاظ شده است.»

آن‌طور که مدیرکل پیشگیری و رفع تخلفات شهری شهرداری قم گفته است در طی ۶ ماه نخست امسال تعداد هزار و ۱۳۰ متکدی و معتاد متجاهر (شامل مرد، زن، کودک ) از سطح شهر جمع‌آوری و ساماندهی شده‌اند و این نشان می‌دهد کلان‌شهر قم در مقایسه با دیگر کلان‌شهرها وضعیت مطلوبی در زمینۀ کنترل این آسیب در سطح شهر دارد به‌گونه‌ای که شاهد اسکان دائم یک متکدی در سر چهارراه یا مناطق خاص نیستیم.

«البته این به معنای پاک‌سازی کامل شهر نیست و قطعاً نیازمند برنامه‌های بیشتری است که با همکاری  و حضور فعال سایر ارگان‌های مربوطه و مشارکت مؤثر مردمی می‌توان در امر ساماندهی قابل قبول در شأن زائرین و مجاورین شهر کریمه اهل‌بیت(س) دست یافت.»

*کارتن‌خواب‌ها و سرپناهی به نام مرکز ماده ۱۶ قمرود

معتادین متجاهر و کارتن‌خواب پس از غربالگری و ساماندهی، توسط  بهزیستی به مرکز ماده ۱۶ قمرود انتقال داده می‌شود. حجت‌الله محمدزاده سرپرست معاونت توسعه پیشگیری بهزیستی استان قم درباره پذیرش و درمان معتادین متجاهر در مرکز اجباری ماده ۱۶ قمرود و خدمات ارائه شده به آنان، می‌گوید: «درصورتی‌که فرد معتاد با وجود بسترهای مناسب درمان اعم از مراکز درمان دارویی سرپایی یا مراکز درمان اقامتی میان‌مدت ماده ۱۵ حاضر به درمان نشد باید او را به مراکز درمان اجباری ارجاع داد.»

به گفته معاون بهزیستی قم، «مدت نگهداری این افراد در این مرکز ۳ تا ۶ ماه است که بیماران پس از طی دوران سم‌زدایی و اقامت با حکم دادستان می‌توانند از مرکز خارج شوند. تمام خدمات درمانی مرکز رایگان است هرچند تعرفه مصوب سال جاری برای یک ماه هر فرد یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان اعلام شده اما تماماً توسط بهزیستی پرداخت می‌شود و مثلاً در اواسط سال جاری حدود ۲۸۰ بیمار مرد در این مرکز و حدود ۶۰ نفر در مرکز زنان نگهداری می‌شدند.»

وی به حضور کارتن‌خواب‌های غیربومی در این مراکز نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: « طی بررسی‌ها از هر ۱۰ نفر که در این مراکز نگهداری می‌شوند ۷ نفر غیربومی و مهاجر هستند که متأسفانه همۀ این آمار برای استان قم ثبت می‌شود، با این حال به همۀ این عزیزان خدمات ارائه می‌شود.»

خدمات بهزیستی پس از درمان مختص بیماران بومی و ساکن قم است، آن‌طور که محمدزاده عنوان کرده «توانمندسازی و صیانت، مدیریت مورد، مهارت‌آموزی، اشتغال‌زایی و مشاوره شغلی برای بهبودیافتگانی است که برای بازگشت به جامعه و خانواده نیازمند خدمات هستند.»

معاون بهزیستی قم، پاک بودن حداقل یک‌ساله را شرط اعطای تسهیلات عنوان کرده و می‌گوید: «پس‌ از اینکه فرد در کارگاه‌های فنی و حرفه‌ای  مهارت‌هایی همچون مرمت فرش، صندل بافی، معرق، خیاطی و … را فراگرفت، وام اشتغال ۱۰۰ میلیون تومانی را با سود ۴ درصد دریافت می‌کند که در ۶ ماهه اول سال جاری ۳۰۰ پرونده برای اعطای وام تشکیل شد و ۱۹۳ نفر تاکنون از این تسهیلات بهره‌مند شدند.»

مرکز ماده ۱۶ اما روزهای خوب را هم به خود دیده است؛ روزهایی که فرد معتاد به این مرکز ارجاع داده‌شده اما به همت خود و با تلاش نیروهای مددکار این مرکز حالا رهسپار بازگشت به آغوش خانواده است: «مواردی از افراد بعد از بهبودی در این مرکز مشغول به کار شدند حتی در بین این افراد کسانی بودند که به دلایلی دچار شکست‌های اقتصادی و عاطفی شده بودند، اما به کمک روان‌شناسان و مشاورین تحت درمان قرارگرفته و درمان شده و به خانواده بازگشتند. به‌عنوان نمونه چندی پیش فردی بعد از دو سال کارتن‌خوابی و سال‌ها مصرف مواد، در این مرکز پاک‌شده و نوروز امسال به نزد پدر و مادر خود بازگشت و این‌ها نمونه‌های خوبی است که در این مراکز تغییر و رشد کردند.»

*گرم‌خانه و ضرورت‌های ساخت آن

در جریان سفر سال گذشته رئیس جمهور به قم، بودجه ۶ میلیارد تومانی برای احداث گرم‌خانه در مرحله اول تخصیص یافت که در راستای اجرایی شدن این طرح، کلنگ این گرمخانه با همکاری شهرداری در زمینی اوقافی با زیر بنای ۲ هزار متر مربع که از سوی یک خیر به بهزیستی اهداشده بود، در شهرک فاطمیه زده شد.

معاون بهزیستی قم درباره ضرورت ایجاد گرم‌خانه در شهر قم می‌گوید: «در راستای مسئله کاهش آسیب اعتیاد و معتادین متجاهر و کارتن‌خواب، باید یک مکان امن برای این افراد در شب وجود داشته باشد تا در هر مکانی اقدام به خوابیدن با وضعیت نامناسب نکنند. خصوصاً اینکه ما در سطح استان سرپناه مخصوصی برای خانم‌ها نداشتیم لذا ایجاد این گرم‌خانه یک ضرورت انکارناپذیر است».

وی اقدامات ریشه‌ای در خصوص کاهش آسیب کارتن‌خوابی را از دیگر ضرورت‌های ساخت گرم‌خانه برشمرد: «در طی این سال‌ها از ساختمان‌های موقت برای انجام این کار استفاده می‌شد اما به‌منظور انسجام در این امر و اقدامات ریشه‌ای نیازمند ساخت ساختمان گرم‌خانه هستیم.»

تجاهر به مصرف مواد و کارتن‌خوابی آسیبی است که تلاش برای کاهش آن نیازمند همکاری همه دستگاه‌های مربوطه خصوصاً شهرداری و نیروی انتظامی است. آن‌طور که معاون توسعه پیشگیری بهزیستی قم می‌گوید آنچه یک کارتن‌خواب از گرم‌خانه توقع دارد یک وعده غذای گرم و یک جای امن برای خوابیدن است تا مجبور به خوابیدن در خیابان، مسیرها، پارک‌ها و خرابه‌ها نباشد. گرم‌خانه قطعاً دارای این خدمات اولیه خواهد بود و در صورت نیاز به خدمات درمانی حداقلی ارجاع داده خواهد شد.

«ایجاد گرم‌خانه در کنار یک مرکز درمانی می‌تواند در روند درمان برخی از این معتادین کارتن‌خواب مؤثر باشد.» این را محمدزاده عنوان کرده و ادامه می‌دهد: «بعد از اتمام ساختمان و بهره‌برداری از گرم‌خانه در دو طبقه، در صورتی که یک طبقه جوابگوی پذیرش معتادین متجاهر باشد می‌توان از طبقه دوم به‌عنوان مرکز درمانی با حضور متخصص به‌صورت تیم درمان بهره برد.»

آسیب کارتن‌خوابی در میان زنان نکته قابل‌توجهی دیگری است که محمدزاده به آن تأکید دارد: «زنان کارتن‌خواب و حتی معتاد تحت عنوان بدسرپرست در مراکز بهزیستی نگهداری می‌شوند. اگر زنان کارتن‌خواب معتاد فرزندی هم داشته باشند کودک تا پایان درمان مادر در بهزیستی نگهداری می‌شود.»

*نبود گرم‌خانه و آسیب‌های ناشی از آن

به اعتقاد معاون بهزیستی قم، «نبود گرم‌خانه می‌تواند پیامدهای مخربی در زمینۀ فرهنگی و اجتماعی نیز در پی داشته باشد. وجود کارتن‌خواب و معتادین متجاهر در سطح شهر، کوچه و خیابان می‌تواند سبب ارتباط گیری و اشاعه مصرف مواد مخدر بین افراد به‌خصوص سنین پایین و مشکلات بهداشتی و درمانی و همچنین سبب ناامنی در محله‌ها و سرقت نیز خواهد شد.»

وی کاهش آسیب‌های اعتیاد را بخش دیگری از ضرورت تشکیل گرم‌خانه برشمرد: «این افراد به دلیل عدم رعایت بهداشت خصوصاً تزریقات مشترک ناقل بیماری‌هایی چون سل، هپاتیت، ایدز و بیماری‌های عفونی هستند و اگر این افراد در گرم‌خانه مشاهده شوند قطعاً ساماندهی خواهند شد.»

به گفته محمدزاده، اعتیاد یکی از دلایل مهم طرد شدن این افراد از خانواده و کارتن‌خوابی آن‌هاست: «اغلب کارتن‌خواب‌ها معتادند و به دلیل بالا بودن هزینه تأمین مواد مخدر و انجام رفتارهای ناهنجار چون پرخاشگری، سرقت، کلاه‌برداری و ظاهر نامناسب حمایت‌های خانواده را از دست ‌داده و کارتن‌خواب شده‌اند.»

آن‌طور که این کارشناس آسیب‌های اجتماعی می‌گوید هیچ فردی یک‌شبه کارتن‌خواب نشده است. این معضل یک دلیل خاص و مشخص ندارد. به همین منظور برای کاهش این آسیب همه دستگاه‌ها و نهادها ازجمله فرهنگ‌سازی و آموزش و نیز جلوگیری از توزیع مواد مخدر می‌تواند مؤثر باشد.

حالا دیگر سرخی غروب آفتاب کاسۀ چشمان پسر را پر از خون کرده است، دست از کار می‌کشد و قدم هایش را تند تند برمی‌دارد و تا رسیدن به صندلی پارک فکرش به هزار جا می‌رود؛ خم می‌شود زیر صندلی و دستش را دراز می‌کند، مقوا را برمی‌دارد و همانجا پهن می‌کند. از فرط خستگی روی آن دراز می‌کشد، دست‌های کوچکش را بالش سرش می‌کند و به حرف‌های پسری که دیشب این مقوا را به او هدیه داده  فکر می‌کند: «ببین  شنیدم یه جاهایی هست که آدم میتونه شب اونجا زیر پتو بخوابه، اصلا باورت میشه هم شام میدند هم یه جفت دمپایی پلاستیکی! تازه میگن حمامم هست. فکرشو بکن شب تا صبح میتونی جای گرم و نرم بخوابی؛ هیچی هم ازت نمی‌خوان».

گاهی وقت‌ها آدم‌ها به دردهای زندگی‌شان عادت می‌کنند، درد بی‌خانمانی اگر درمان نشود کهنه می‌شود. اینکه نهایت داشته‌های یک آدم تکه کارتن نم‌زده باشد و آرزویش یک پتو قطعاً چیز زیادی نیست، پس بی‌تفاوت از کنار هم نگذریم چون همه می‌دانیم کارتن جای خوبی برای خواب نیست.