شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: در ضد حریق با قفل بزرگی که روی‌ آن نصب است و مأمور تنومندی که همان ابتدای سالن با چهره‌ای خشک و بدون لبخند ایستاده، می‌گوید که اینجا جای مهمی است. آن‌قدر مهم که نمی‌شود روی‌اش قیمتی گذاشت. کمی دورتر از حرم حضرت معصومه(س) گنجی به یادگار مانده که عصاره تاریخ است، ارثیه یک فقیه دین‌دار که بخشی از میراث کشور را در خود جای داده است، «کتابخانه آیت‌الله العظمی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی» و اینجا مخزن کتب خطی این کتابخانه است.

یک سالن مستطیل شکل حدود ۱۰۰ متری که دورتا دورش با کتاب های خطی با همان جلدهای قدیمی که همیشه توی فیلم‌ها دیده‌ایم پوشیده شده است. هر طرف که نگاه کنی عدسی سیاه یک دوربین دارد نگاهت می‌کند، انگار هرحرکتی را زیر نظر دارند. نمی‌شود از کتاب ها چشم برداشت. قفسه‌هایی را که تا سقف رفته اند، کتاب‌هایی که جلدهایشان بیشتر قهوه‌ای و مشکی است پُر کرده. با ارزش‌ترها را اما جدا کرده‌اند و گذاشته‌اند توی محفظه‌های شیشه‌ای نشکن و ضد حریق.

یک بُرش از تاریخ است اینجا، واردش که می‌شوی فکر میکنی که هر کدام از این کتاب‌ها برای رسیدن به اینجا چه چرخ‌ها که توی تاریخ نزده اند، نمی‌شود رویشان قیمت گذاشت و عصاره‌ای از تاریخ اند؛ «قدیمی‌ترین قرآن با ۱۳۰۰ سال قدمت روی پوست بز با خط کوفی و منسوب به امام سجاد(ع)»، «برگ قرآنی منسوب به امام رضا(ع)»، «اولین ترجمه قرآن با قدمت ۸۰۰ ساله»، «قرآن‌هایی که با یال اسب نوشته شده است»، «نمونه دست‌خط ملاصدرا، شیخ حر عاملی و علامه مجلسی» و «اولین نمونه های تذهیب و اولین کتب نجوم باقیمانده»، گوشه‌ای از گنج گران‌بهایی است که اینجا نگهداری می‌شود.

محمدجواد طالبی، مسئول بخش کتب خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، کتابی را نشانم می‌دهد «قدیمی‌ترین تفسیر باقیمانده، تفسیر التبیان، مربوط به ۸۰۰ سال پیش، دست خط شیخ طوسی» و بعد می‌رود سراغ کتاب بعدی « تفسیر قرآن بدون نقطه، شاهکار این قرآن در این است که در تفسیر از کلماتی استفاده شده که نیاز به نقطه ندارند» و بعد کتاب های بعدی با سرعت از یک محفظه به محفظه شیشه‌ای دیگر می‌رود و هنوز ارزش و قدمت اولی را هضم نکرده، باید با عظمت بعدی روبه‌رو شوم.

قرآن‌هایی که از ۱۳۰۰ سال پیش به یادگار مانده‌اند و رنگ‌ها و خطوطشان هنوز بعد از صدها سال، همه نگاه‌ها را به خود جذب می‌کند. قرآن‌هایی با تذهیب‌های مینیاتوری و آشناتر برای چشم‌های ما که به سبک اصفهانی است و تذهیب‌های پرزرق و برق‌تری که می‌گویند به سبک «کشمیری» است و نسخه‌های قطع کوچک برای حفظ کردن قرآن از سودان که در گذشته در عمامه و جیبشان نگهداری می‌کردند و حالا اینجا به یادگار مانده است.

آن‌طور که طالبی می‌گوید: «این گنج گران‌قیمت را آیت‌الله مرعشی نجفی با هدف ایجاد مرکز فرهنگی اسلامی و بین‌المللی که بتواند دستاوردهای دانشمندان اسلامی را در طول ۱۲ قرن نشان دهد، راه اندازی کرده است». هدف بزرگی که امروز منتهی شده است به جمع آوری ۴۲ هزار جلد نسخه خطی و کهن که ۲۰ هزار جلد آن در دوره حیات خود آیت الله مرعشی نجفی گردآوری شده و بعد از آن هم به همت فرزندش حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید محمود مرعشی نجفی این رسالت ادامه پیدا کرده تا جایی که خود آیت الله مرعشی نجفی اذعان می‌کند که اگر مساعدت فرزندم نبود این کتابخانه به اینجا نمی‌رسید.

و همه این رنج‌ها هزینه‌ای شد برای این هدف که حالا کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی اولین کتابخانه در ایران از نظر دارا بودن نسخ قدیمی و کهن و نادر و از نظر سرویس‌دهی کتب شیعه اثنی عشری، اولین کتابخانه در جهان بشری است.

و حالا اینجا ۸۰ هزار عنوان کتاب از سراسر جهان در موضوعات و زبان های مختلف جمع آوری شده‌اند و از آسیب‌های مختلف زیستی در امان مانده‌اند تا برای آیندگان باقی بمانند. کتاب‌هایی که در این محفظه‌های شیشه‌ای با خطوط عجیبی که خیلی‌هایشان امروز برای ما خوانا نیستند، نگهداری می‌شوند. طالبی می گوید: «آیت‌الله مرعشی نجفی بعد از اینکه متوجه شدند نسخ خطی در کشورهای اسلامی در حال غارت کسانی است که دینشان با دین اسلام سنخیت نداشت به این نتیجه رسیدند که این‌ها می‌خواهند ثروت و کتابخانه‌های ما را غارت کنند و فرهنگ ما را از بین ببرند و تصمیم به جمع آوری این نسخ گرفتند اما از آنجایی که طلبه‌ای بیش نبودند و نسخه‌های خطی هزینه‌های زیادی می‌طلبید، مجبور شدند با راه‌هایی مثل قبول نماز و روضه استیجاری از دو ماه تا ۴ سال، زیارت نیابتی، تلاوت قرآن، کار در کارخانه برنج کوبی، حذف یک وعده روزانه و حتی در مواردی گرو گذاشتن وسایل شخصی خودشان، هزینه این کتاب‌ها را تأمین کنند.»

ماندگاری‌شان تا امروز هم به همین سادگی‌ها نبوده، کتاب‌هایی که هر کدام از آنها برای رسیدن به این مخزن‌های شیشه‌ای و قفسه‌های کتابخانه، مسیر طول و درازی را طی کرده‌اند. کتاب‌هایی که از پستوی خانه‌ها و حتی زیر خاک، پاره پاره، با برگه های حشره خورده و آفت زده بیرون کشیده شده اند و حالابه یک کتاب نفیس قدیمی تبدیل شده‌اند که نمی‌شود روی‌شان قیمت گذاشت. آن‌طور که طالبی می‌گوید: «هرکدام از نسخ خطی که به کتابخانه می‌رسند ابتدا وارد آزمایشگاه می‌شوند و بعد به مدت ۷۲ روز قرنطینه شده و بعد از آزمایشگاه وارد بیمارستان می‌شوند و تقریباً همه مراحلی را که یک بیمار طی می‌کند، باید بگذراند تا یک کتاب کامل به مخزن اضافه شود».

برای شناخت بیماری کتاب و راه درمانش هم اینجا هستند کسانی که طبابت کتاب می‌کنند، «مجید ونکی فراهانی» مسئول مرمت کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی است که در مورد روند مرمت کتاب‌های خطی می‌گوید: «روال کار ما به این شکل است که کتاب‌هایی که وارد کتابخانه می‌شوند قبل از اینکه به مخزن بروند در آزمایشگاه مورد آزمایش قرار می‌گیرند و بعد وارد بیمارستان کتابخانه می‌شوند و در آنجا با «تیمون» که خاصیت قارچ‌زدایی و «پارا کلرو بنزن» که خاصیت حشره‌زدایی دارد، هر کدام ۵۰ گرم در یک محفظه ۴ متر مکعبی قرنطینه می‌شوند».

به گفته «مسئول مرمت کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی»، تجربه نشان داده که یک بار قرنطینه، سلامت کتاب را برای یک قرن تضمین می‌کند و بعد از آن، کتاب‌هایی که نیاز به بازسازی دارند وارد بخش ترمیم نسخ خطی می‌شوند، در این مرحله باید کاغذ همجنس کتاب‌ها تهیه شود که یا از مرغوب‌ترین کاغذهای دست ساز جهانی تهیه می‌شوند یا در خود کتابخانه و از الیاف پنبه، کتان، ابریشم و الیاف ساخته شده و به وسیله مواد گیاهی مثل چای، قهوه، زعفران و گل گاوزبان شبیه به رنگ اصلی کاغذ کتاب رنگ می‌شوند.

او چراغ میز کار مرمت کتاب‌ها را که روشن می‌کند تازه می‌شود جای رد کاغذهایی را دید که با چسب مخصوص مرمت شده‌اند، تکه‌هایی که در اثر شرایط بد نگهداری یا پودر شده بودند یا حشره و آفت زده شده بودند و حالا با کاغذهای جدیدی که با دقت بریده می‌شوند جایگزین شده و با چسب های نامرئی و قابل برگشت، مرمت می‌شوند.

آن‌طور که مسئول مرمت کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی می‌گوید این چسب‌ها برخلاف چسب‌های شیشه‌ای که آثار اسیدی از خود به جای می‌گذراند به کتاب آسیبی نمی‌رسانند و قابل برگشت هستند.

ونکی، نسخه‌های خطی‌ای را که بر اثر رطوبت همه کاغذهایش بهم چسبیده شده نشان می‌دهد و می‌گوید: «چمبر یا محفظه رطوبت با بخار سرد بدون اینکه به کتاب آسیب برساند، این برگه‌ها را از هم جدا می‌کند و دستگاه مکش  هم برای گرفتن لکه جوهر و گرد و غبار با هلال‌هایی مانند استون بدون اینکه جوهر را پخش کند، اثر آن را از بین می‌برد و از دستگاه پرس حرارتی هم برای محو کردن چسب‌ها و صاف کردن سندها استفاده می‌شود».

بعد از طی کردن مرحله دوخت، کتاب‌ها وارد مرحله بازسازی جلد می‌شوند که در این مرحله اگر جلد با قدمت داشته باشند بازسازی می‌شوند مثل جلد کتاب‌های زمان قاجاریه و تیموریان که در بیمارستان کتابخانه با پوست بازسازی شده‌اند و اگر جلد هم نداشته باشند به سبک سنتی مربوط به همان دوره مثل سبک‌های صفویه، مغربی و لاکی روغنی برای‌شان جلد ساخته می‌شود.

به گفته ونکی، «همه این مراحل باید روی برگ برگ یک کتاب خطی انجام شود، مراحلی که برای یک کتاب ممکن  است چند ساعت طول بکشد و برای یک برگ کتاب شاید چند صد ساعت». کتاب‌هایی که همه با زندگی پر از رنج یک عالم حالا اینجا جمع‌اند، عالمی که گرسنگی کشید تا فرهنگ یک امت و یک کشور سیر بماند و حالا بخشی از حال و روزش هم همین‌جا باقی مانده است.

«این کتاب‌ها را در حال جوع و گرسنگی تهیه می‌کنم»، این یک جمله از دست‌نوشته‌های آیت‌الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی است که روی دفاتر حساب قدیمی کتابخانه باقی مانده. جای دیگری نوشته «کل دارایی‌ام ۳۵ تک تومنی و ۱۵۰ هزار تومن مغروض‌ام»؛ عالمی که مستطیع نشد و حج نرفت چون همه دارایی‌اش را در راه کتاب داده بود و خودش گرسنه ماند «۲۴ ساعت است که گرسنه‌ام» اما از فضل خدا ناامید نشد «الهی به کس امیدوار نیستم جز به فضل و کرم تو» و عاقبت به فرزندش وصیت کرد «بدن من در همین کتابخانه دفن شود، حتی اگر در بیرون شهر قم اجل فرا رسد. میل دارم زیر پای افرادی دفن شوم که به دنبال مطالعه علوم آل محمد(ص) به این کتابخانه می‌آیند.»