شهر بیست/ سرویس فرهنگ و هنر _ وجیهه غلامحسین‌زاده: «خیلی دور، خیلی نزدیک»، «یه حبه قند» و «به همین سادگی»، فیلم‌های نام آشنای موفقی هستند که باعث می‌شوند نام رضا میرکریمی در عرصه سینمای ایران به عنوان کارگردانی موفق و کاربلد معرفی شود. کارگردانی که در سی‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر با «قصر شیرین» حضور پیدا کرد و از جوایز جشنواره هم بی نصیب نماند. قصر شیرین با نامزدی در هشت رشته، برنده دو سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه و بهترین موسیقی متن شد اما درخشش اصلی فیلم در بیست و دومین جشنواره فیلم شانگهای رقم خورد که با حضور در بخش مسابقه اصلی، برنده ۳ جام طلایی بهترین فیلم، بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر مرد از این فستیوال شد.

این فیلم علاوه بر تحسین مخاطبان در جشنواره فیلم فجر، به عنوان فیلم محبوب منتقدان در مجله فیلم انتخاب شده است. این یعنی میرکریمی بعد از یک دوره افول به دوران اوجش با ساخت فیلم های ماندگاری مثل «خیلی دور، خیلی نزدیک» کمی نزدیک‌تر شده است.

احمدرضا داوری، این اتفاق را ناشی از مشی فیلمسازی میرکریمی می‌داند به این معنی که او بسیار متأثر از عرفان در ادبیات فارسی است و این مشی عارفانه را چه در فیلم های سنت گرایش مانند «یه حبه قند» و «زیر نور ماه» یا فیلم‌های مدرن‌تر مانند «خیلی دور، خیلی نزدیک» و آخرین ساخته‌اش «قصر شیرین» حفظ کرده است.

این فیلمساز قمی، سینمای میرکریمی را «تذکره الأولیا» یا «مثنوی میرکریمی» می‌نامد و می‌‏گوید: «سینمای میرکریمی، سینمایی است که انسان را با محوریت عشق و احساس و درون انسان روایت می‌کند.»

یک داستان گویی عارفانه

«قصر شیرین»، قصه یک خانواده چهار نفره را روایت می‌کند. مادری که در فیلم مشاهده نمی‌شود اما همه داستان متأثر از حضور اوست، «حامد بهداد» در نقش «جلال مرادی» پدر خانواده که طی تصادفی خانواده‌ای را به قتل می‌رساند، اما تصادف در دادگاه غیرعمد شناخته می‌شود و پس از گذراندن دوران زندان، همسر و فرزندانش را ترک کرده و به شهری دیگر می‌رود، پس از دو سال و مرگ مغزی شدن همسرش به شهرش بازمی‌گردد. «نیوشا علی پور» و «یونا تدین» دو بازیگر خردسال فیلم یکی شیرین زبان و پرحرف و دیگری ساکت و معقول که بازی درخشانشان در این فیلم توجه مخاطبان را به خود جلب کرده بود و سراسر فیلم روایت داستان زندگی این خانواده است از زبان میرکریمی.

کاری که میرکریمی در آن استاد است. این را داوری گفته و افزود: «میرکریمی در داستان گویی استاد است، در همه فیلم هایش هم نوعی داستان گویی دارد، نوعی نگاه عارفانه در آنها وجود دارد، نگاهی به انسان و حرکت رو به تکامل انسان به طوری که اگر در ۴ اثر اخیر میرکریمی نگاه کنیم، شخصیت اصلی انسانی از جایی شروع می‌شود و به سمت کامل شدن حرکت می‌کند و این همان رویه ای است که در تذکره و زندگی بزرگان می‌بینیم و احساس می‌کنیم شخصیتی از درون این تذکره‌ها بیرون می آید و برای شما یک فضای معنوی ایجاد می‌کند.»

تکامل انسان در سینمای میرکریمی

به گفته وی در «قصر شیرین»، همه شخصیت ها از جمله مادر، شوهر، بچه ها و حتی خانمی که همراه شوهر است، در حال کامل شدن هستند و داستان ها خیلی معناگرایانه است. مادری که همه زندگی اش را گذشت کرده و حالا هم می‌خواهد قلبش را ببخشد. خیلی ردپایی زیادی از این نوع سینما در سینمای ایران مشاهده نمی‌شود. از لحاظ ساختار و شکل فیلم ها شاید شباهتی به سینمای علی حاتمی و بهرام بیضایی داشته باشد اما شباهت محتوایی‌اش به سینمای کیارستمی و مجیدی نزدیک است اما باز هویت مستقل دارد.

اتفاقی که داوری آن را یک ارزش برای سینماگر دانسته و معتقد است: «ارزش یک هنرمند و سینماگر، مال خود کردن هنر و شخصی‌سازی است و میرکریمی در مسیر این شخصی سازی حرکت می‌کند؛ این فیلم از نظر لوکیشن و آدم ها متنوع است و هیچ محدودیتی برای خودش قائل نیست اما از نظر مغز قصه خیلی متاثر از ادبیات فارسی است که به دل می‌نشیند و  این شخصی سازی به طور جدی احساس می‌شود.»

این فیلمنامه نویس، اعتقاد دارد که اوج این رویکرد عارفانه در «خیلی دور، خیلی نزدیک» دیده می‎شود. حرکت پدر در مواجهه با مفهوم هستی و مفهوم زندگی و مرگ و در «یه حبه قند» و «قصر شیرین» هم این نگاه به زندگی و مرگ وجود دارد.

اما به اعتقاد داوری فیلم نقاط ضعفی هم دارد؛ «به گفته وی، داستان حفره هایی دارد. یک نقص دیگری که هم فیلم و هم فیلم‌های سینمای ایران دارد، داستان خیلی دیر شروع می‌شود و این ایراد بزرگی است. مخاطب انتظار دارد که از لحظه لحظه فیلم در پیشبرد داستان استفاده کند. اگر ۲۰ دقیقه اول فیلم حذف شود و اتفاقی را شاهد نباشیم و حتی به شکل گیری اتمسفر کلی فیلم هم کمک نکند، ایرادی است که به فیلم وارد است. فیلم در بعضی قسمت ها کند است و تدوین آن‌طور که باید مناسب نیست و قصه، فضاها و حفره های زیادی دارد.»

قدرت کارگردانی و بازی های درخشان

به گفته وی، سینماگر و کارگردانی مانند میرکریمی در فیلم هایش به اصولی که در سینمای خود وجود دارد، پایبند است. این فیلم شما را به لذت غایی نمی رساند اما در ادامه همان مسیر فیلمساز است و این ارزشمند است. میرکریمی سعی می‌کند سینما را به صورت حرفه ای انجام بدهد. بازی گرفتن در این سطح از دو کودک، کار هر کسی نیست. بازی حامد بهداد هم در این فیلم از نظر من بهترین بازی او است.

محمدرضا محقق، عضو انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران هم با تأیید این موضوع، «قصر شیرین» را یکی از بهترین فیلم های سی‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر دانسته و معتقد است این فیلم به لحظ جایگاهش در کارنامه میرکریمی بعد از چند فیلم ضعیفی که در سال های گذشته از میرکریمی دیده شد، یک حرکت روبه جلو و بازگشت به روزهای اوج میرکریمی بود.

این منتقد سینمایی اعتقاد دارد که «قصر شیرین» را به لحاظ ساختاری می‌توان گفت که فیلم مستحکم و قدرتمندی به لحاظ کارگردانی، فیلمنامه و اجرا بود. به لحاظ روایت، فیلمنامه محکم و خوش ریتمی داشت و به جهت کارگردانی هم میرکریمی موفق شد اتمسفر سختی را در یک میزانسن منظم و حساب شده به تصویر دربیاورد و بعد از مدت ها بازی خیلی خوبی از حامد بهداد و دو بازیگر نونهال فیلم دیدیم که بسیار خیره کننده بود.

«قصر شیرین» با همه نقاط قوت و بعضا ضعف هایش، مخاطب را به فکر وادار می‌کند. شما بعد از پایان فیلم نمی‌توانید به سرعت از صندلی خود بلند شوید. فکرهایتان به شما این اجازه را نمی‌دهد و باید چند دقیقه ای به خودتان زمان بدهید و همه آنچه را که دیدید یک بار دیگر در ذهن مرور کنید. همه آنچه که به قول «احمدرضا داوری»، تکامل شخصیت های داستان میرکریمی است. انگارمخاطب هم سهمی از این تکامل میرکریمی در فیلم هایش دارد.